یادداشت | دنیا در مکتب علوی
سیدمحمود جوادی، پژوهشگر در یادداشتی به‌مناسبت فرارسیدن سالروز شهادت مولی الموحدین، امام علی (ع)، نگاهی انداخته است به برخی از سجایای اخلاقی و سیره علوی.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، سیدمحمود جوادی، پژوهشگر به‌مناسبت فرارسیدن سالروز شهادت امیرالمؤمنین، امام علی (ع)، در یادداشتی که برای انتشار در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار داده، نوشته است:
دنیا با همه زیبایی‌ها و زشتی‌هایش و اشکال مختلف تضادهایی که در آن وجود دارد، از دید دنیاپرستان دار بقا و از دید مومنان و زاهدان سرای ابتلا و فنا بوده و هست. دنیایی که از روز قدم نهادن حضرت آدم علیه السلام در آن تا امروز شاهد آمد و رفت انبیاء، صالحان، پادشاهان، ستمگران، دانشمندان، خوبان، مجرمان و... و... است، به مانند مائده‌ای است که برای مدت کوتاهی برای ما گسترانده شده تا از نعمت‌های مادی و معنوی آن به اندازه میل و ظرفیت خود بهره مند شویم و سپس از آن عبور کنیم.
این عروس هزار داماد از دیرباز تا کنون نزد دنیاپرستان عشرتگاهی برای کامیابی ها و تجربه کردن لذت های فراوان و بی پایان بوده است و برای زاهدان کاشانه ای تنگ و آزاردهنده که باید در آن مورد ابتلا و امتحان قرار بگیردند. دنیا، سرایی است که جَستن از چنگ دام هایش دشوار و دویدن دنبال لذت ها و سراب های بی پایانش ویرانگر و بدفرجام است.
با این حال توجه کردن به دنیا نه آن قدر مذموم است که باید به طور مطلق از آن دوری جُست و در آن رهبانیت پیشه کرد و نه پشت کردن به آن ممدوح است که تصور شود هدف از قرار گرفتن ما در این دنیا محروم کردن خود از نعمت‌های آن است، پس نباید از لذت‌های مشروع آن بهره‌مند شد.
چرا امام علی (ع) با علم به شهادت به مسجد رفتند؟سخنی مشهور و منسوب به امام علی علیه السلام که در آن خوب زیستن در دنیا و توجه به آخرت را به‌طور همزمان تشویق و ترغیب می کند، وجود دارد که می فرماید: «اعمَل لِدُنیاکَ کأنکَ تَعیشُ أبدا، و اعمَل لآخرتِکَ کأنکَ تَموتُ غَدا»؛ چنان برای دنیا کار کن که گویا جاودانه خواهی ماند و برای آخرتت چنان کار کن که انگار فردا خواهی مرد. البته مشابه این سخن در برخی متون و کتاب‌ها به رسول خدا (ص) و امام حسن مجتبی علیه السلام نیز نسبت داده شده است که نشان می دهد نگاه معصومین علیهم السلام به دنیا نگاهی کاملاً منطقی، متعادل و یکسان است و تناقضی میان فرمایشات ایشان در این زمینه وجود ندارد.
تعریف دنیا
امام علی علیه السلام با تأسی از قرآن کریم در بخشی از نهج البلاغه آنجا که ایجاب میکند، این چنین دنیا را می ستاید: «انَ الدُنیَا دَارُ صِدق لِمَن صَدَقَهَا، وَدَارُ عَافِیَه لِمَن فَهِمَ عَنهَا، وَدَارُ غِنًی لِمَن تَزَوَدَ مِنهَا، وَدَارُ مَوعِظَه لِمَنِ اتَعَظَ بِهَا. مَسجِدُ أَحِبَاءِ اللَهِ، وَمُصَلَی مَلاَئِکَهِ اللَهِ، وَمَهبِطُ وَحیِ اللَهِ، وَمَتجَرُ أَولِیَاءِ اللَهِ. اکتَسَبُوا فِیهَا الرَحمَهَ، وَرَبِحُوا فِیهَا الجنه» (حکمت 131)؛ دنیا سرای صدق و راستی است برای آن کس که به راستی با آن رفتار کند و جایگاه عافیت است برای کسی که از آن چیزی بفهمد و سرای بی نیازی است برای آن کس که از آن توشه برگیرد، و محل موعظه و اندرز است برای کسی که از آن اندرز گیرد. دنیا مسجد دوستان خدا و نمازگاه فرشتگان پروردگار و محل نزول وحی الهی و تجارتخانه اولیای الهی است. آنان در دنیا رحمت خدا را به دست آورده و بهشت را سود بردند).
همان‌گونه که دنیا از نظر امیرالمومنین علی علیه السلام مسجد دوستان خدا و نمازگاه فرشتگان پروردگار و محل نزول وحی الهی و تجارتخانه اولیای الهی است، آن حضرت مارا از غرق شدن در امور دنیا برحذر می‌دارد و نسبت به معایب آن آگاه می‌سازد.
امام علی علیه السلام در خطبه 82 نهج البلاغه در توصیف دنیا می‌فرماید: «مَا أَصِفُ مِن دَار أَوَلُهَا عَنَاء، وَآخِرُهَا فَنَاء! فِی حَلاَلِهَا حِسَاب، وَ فِی حَرَامِهَا عِقَاب. مَنِ استَغنَی فِیهَا فُتِنَ وَ مَنِ افتَقَرَ فِیهَا حَزِنَ، وَ مَن سَاعَاهَا فَاتَتهُ وَ مَن قَعَدَ عَنهَا وَاتَتهُ، وَ مَن أَبصَرَ بِهَا بَصَرَتهُ وَ مَن أَبصَرَ اِلَیهَا أَعمَتهُ»؛ چگونه خانه دنیا را توصیف کنم که ابتدای آن سختی و مشقت، و پایان آن نابودی است در حلال دنیا حساب، و در حرام آن عذاب است. کسی که ثروتمند گردد فریب میخورد، و آن کس که نیازمند باشد اندوهناک است، و تلاش کننده دنیا به آن نرسد، و به رها کننده آن، روی آورد. کسی که با چشم بصیرت به آن بنگرد او را آگاهی بخشد، و آن کس که چشم به دنیا دوزد کور دلش میکند.
توصیف معایب دنیا
امام علیه‌السلام همچنین در آغاز فراز سوم خطبه 83 یا خطبه غراء ضمن توصیف برخی از معایب دنیا، مردم را از آن برحذر می‌دارد و می‌فرماید: «فَاِنَ الدُنیَا رَنِق مَشرَبُهَا رَدِغ مَشرَعُهَا یُونِقُ مَنظَرُهَا وَ یُوبِقُ مَخبَرُهَا، غُرُور حَائِل وَ ضَوء آفِل وَ ظِل زَائِل وَ سِنَاد مَائِل، حَتَی اِذَا أَنِسَ نَافِرُهَا وَ اطمَأَنَ نَاکِرُهَا قَمَصَت بِأَرجُلِهَا وَ قَنَصَت بِأَحبُلِهَا وَ أَقصَدَت بِأَسهُمِهَا وَ أَعلَقَتِ المَرءَ أَوهَاقَ المَنِیَهِ قَائِدَهً لَهُ اِلَی ضَنکِ المَضجَعِ وَ وَحشَهِ المَرجِعِ وَ مُعَایَنَهِ المَحَلِ وَ ثَوَابِ العَمَلِ. وَ کَذَلِکَ الخَلَفُ بِعَقبِ السَلَفِ، لَا تُقلِعُ المَنِیَهُ اختِرَاماً وَ لَا یَرعَوِی البَاقُونَ اجتِرَاماً، یَحتَذُونَ مِثَالًا وَ یَمضُونَ أَرسَالًا اِلَی غَایَهِ الِانتِهَاءِ وَ صَیُورِ الفَنَاءِ»؛
دنیا آبشخوری تیره است و گل آلود. ظاهرش دلفریب است و باطنش هلاک کننده. فریبی است زودگذر و فروغی است غروب کننده و سایه ای است ناپایدار و زوال یابنده و تکیه‌گاهی است فرو ریزنده. فریبندگی کند تا انس گیرد به او، کسی که از آن گریزان است و دل بندد به او، آنکه او را ناخوش دارد. آن گاه چموشی کند و لگد پراکند و دامهای خود بگسترد و تیرهای خود در کمان راند و آدمی را در کمند مرگ افکند و به خوابگاهی تنگ و بازگشتگاهی دهشت آورش کشد تا به عیان پاداش اعمال نیک و کیفر کردارهای بد خویش بنگرد. و این چنین اند کسانی که پس از این می‌آیند و جانشین گذشتگان می شوند، زیرا مرگ از هلاک کردنشان باز نایستد و بازماندگان نیز از ارتکاب گناه دست باز ندارند و از کرده پشیمان نشوند، بلکه از رفتار پیشینیان پیروی کنند و پی در پی می‌گذرند و می‌روند تا به سر منزل فنا رسند.
امام علی علیه السلام همان گونه که مردم را - طبق دستور قرآن که می‌فرماید: «وَلَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُنیَا» (آیه77 سوره قصص) - به بهره مندی در دنیا را ترغیب میکند و در عین حال آنان را از افتادن در دام آن برحذر می‌دارد، خود را در درجه اول به سطحی ممتاز و دست نیافتنی در زمینه زهد و دوری از زرق وبرق دنیا رسانده تا الگوی زنده‌ای در ساده‌زیستی باشد و نیز بهانه‌ای دست دشمنان خود ندهد تا آنها نگویند او مردم را به ساده زیستی تشویق میکند اما خود به توصیه‌ها و گفته‌های خود عمل نمی‌کند.
نکوهش دنیا
دنیایی که انسان را در دام خود گرفتار کند و به آرزوهای دراز بفریبد و او را از خدا جدا کند، از نظر امیر المومنین علی علیه‌السلام غیر قابل قبول و مطرود است و در‌باره‌اش در بخشی از نامه ی شماره 45 نهج‌البلاغه چنین می فرماید: اِلَیکِ عَنِی یَا دُنیَا، فَحَبلُکِ عَلَی غَارِبِکِ، قَدِ انسَلَلتُ مِن مَخَالِبِکِ وَ أَفلَتُ مِن حَبَائِلِکِ وَ اجتَنَبتُ الذَهَابَ فِی مَدَاحِضِکِ؛ (ای دنیا از من دور شو! زیرا من زمام تو را به گردنت انداخته، خود را از چنگ تو بیرون کشیده و از دام‌هایت گریخته و از گام نهادن در لغزش‌گاه‌های تو دوری گزیده‌ام.)
امیر مؤمنان در نهج‌البلاغه در باب نکوهش دنیا، بسیار زیبا و بلیغ و هنرمندانه سخن می‌گوید؛ زیرا مردم 23 سال پس از وفات پیغمبر، شدیداً گرفتار و اسیر زرق و برق دنیا شده بودند، و این دست گره گشا سعی میکند گرههای این کمند را از دست و پای آنها بازکند. در‌واقع امیر مؤمنان علیه السلام که به‌عنوان پیشوای آزادگان خود را از بند اسارت دنیا رهانیده و در طول زندگی خود پیوسته آن را خوار و حقیر شمرده، در‌واقع کاملاً دنیا را طرد کرده و به روشنی بیان میکند که او را به این دنیا نیازی نیست و فریب‌کاری‌های دنیا در او تأثیری ندارد؛ زیرا آن را سه‌طلاقه کرده است: «یَا دُنیَا یَا دُنیَا اِلَیکِ عَنِی أَ بِی تَعَرَضتِ أَم اِلَی تَشَوَقتِ لَا حَانَ حِینُکِ هَیهَاتَ غُرِی غَیرِی لَا حَاجَهَ لِی فِیکِ قَد طَلَقتُکِ ثَلَاثاً لَا رَجعَهَ فِیهَا». در‌واقع این تعبیر پیشوای پارسایان، علی علیه‌السلام بیانگر ترک کامل دنیای مذموم و کنایه از نهایت نکوهیدگی و زشتی آن است.
امام علی (ع) می‌فرمایند: به دنیا به دید بی اعتنایی که بی میل به آن هستید نگاه کنید زیرا به خدا سوگند به زودی ساکنان زمین نقل مکان می کنند و آنان که با خوش گذرانی با کمال آسایش بسر می‌برند به سخت‌ترین شرایط گرفتار می‌آیند. جوانی ای که رفته به انسان باز نمی گردد و کسی نمی داند برای آینده چه بر سرش خواهد آمد که منتظر آن باشد. شادی در دنیا با غم آلوده است، نیروی بدن به طرف ضعف و سستی می گراید بنابراین فراوان بودن شادی آفرینان شما را مغرور نگرداند زیرا شگفت‌انگیزان به شما وفا نخواهند کرد. خدا رحمت کند کسی را که فکر کند و پند بگیرد و بینا شود. آنچه در دنیا وجود دارد به زودی مثل این است که قبل نبوده است و آنچه از آخرت وجود دارد به زودی مثل باقیها خواهد بود. فرازهایی از کلام امیرالمومنین در باب دنیا «خُذ مِن الدُنیا ما أَتاکَ، و تَوَلَ عمَا تَولی عنک، فان أنت لم تَفعل فأجمِل فی الطَلَب.» (نهج البلاغه، حکمت 393) از دنیا همان قدر بگیر که به تو میرسد و آنچه از تو رو گرداند، نادیده بگیر و اگر نمیتوانی چنین باشی لااقل خواسته ات را کمتر کن.
«اذا أقبلت الدنیا علی أحد أعارته محاسن غیره، و اذا أدبرت عنه سلبته محاسن نفسه.» (مروج الذهب، ج 3، ص 434) اگر دنیا به کسی رو کند، خوبی‌های دیگران را به طور موقت به او میدهد، و زمانی که به کسی پشت کند، امتیازات و نیکی‌های خود او را هم از او می‌گیرد.
«مَن طَلَبَ الدُنیا طَلَبهُ المَوت حتی یُخرِجَه عَنها، وَ مَن طلب الآخره طلبته الدنیا حتی یستوفی رزقه منها.». (العقد الفرید، ج 3، ص 157) آن که دنبال دنیا رود مرگ دنبالش می‌رود تا او را از دنیا ببرد و آن که طالب آخرت است دنیا در طلبش می‌رود تا رزقش را به او برساند.
«لایترک الناس شیئاً من أمر دینهم لاستصلاح دنیاهم الا فتح الله علیهم ما هو أضر منه.» (نهج البلاغه، حکمت 106) مردم چیزی از امور دینشان را برای نفع دنیایشان ترک نمیکنند مگر آن که خداوند زیان‌بارتر از آن را به رویشان خواهد گشود.
«من أصبح علی الدنیا حزیناً فقد أصبح لقضاء الله ساخطاً... و من لهج قلبه بحب الدنیا التاط قلبه منها بثلاث: هم لا یغبه، و حرص لا یترکه، و أمل لا یدرکه.» (تذکره الخواص، ص 144) کسی که به خاطر دنیا اندوهگین باشد از قضا و قدر الهی ناخشنود است... و آن که دلش با دوستی دنیا پیوند خورده باشد قلبش به سه چیز آلوده گردد: اندوهی که از او جدا نشود، حرصی که او را ترک نگوید و آرزویی که هیچگاه به آن نخواهد رسید.
«مثلُ الدُنیا کَمَثَل الحَیَهِ، لَیِن مَسُها، وَ السَمُ الناقِعُ فی جَوفِها، یَهوی الیها الغِرُ الجاهل، و یَحذَرُها ذواللُب العاقِل.» (نهج البلاغه، حکمت 119) دنیا همانند مار است، لمس کردن آن، نرم و ملایم است اما درونش از زهر آکنده است، لذا فریب خورده نادان به آن میل پیدا میکند و هوشیار عاقل از آن حذر میکند.
«احذروا الدنیا فانها غذاره غراره خدوع، معطیه منوع، ملبسه نزوع، لایدوم رخاؤها، ولا ینقضی عناؤها، و لا یرکد بلاؤها.». (همان، خطبه 220) از زرق و برق دنیا بر حذر باشید که دنیا خیانتکاری است فریبنده و نیرنگباز، بخشندهای است منع کننده، پوشندهای است برهنه سازنده، آرامش آن بی دوام، مشکلاتش بی پایان، و بلاهایش قطع ناشدنی است. «مَن کانَتِ الدُنیا هَمَهُ کَثُرَ فی القیامهِ غَمُه.» (شرح ابن ابی الحدید، ج 20، ص 211) کسی که دنیا همتش باشد در قیامت اندوهش بسیار گردد. «مَن کانَتِ الدُنیا هَمَهُ اشتدت حَسرَتُهُ عِندَ فِراقِها.» (مستدرک نهج البلاغه، ص 165) آن که دنیا همتش باشد به هنگام جدایی از آن، حسرتش شدید خواهد بود.
«الدُنیا سَم یَأکُلُهُ مَن لا یَعرِفُه.» (غررالحکم، ج 1، ص 69) دنیا، زهری کشنده است هر که نشناسدش آن را میخورد.
«المَغبُونُ مَن شَغَلَ بِالدُنیا، وَفاتَه حَظُهُ مِن الآخره.» (همان، ص 106) زیانکار کسی است که سرگرم دنیا شده و بهرهاش از آخرت از دستش رفته است. «ایاک و الوَلَهَ بالدُنیا، فانها تُورِثُکَ الشَقاءَ وَ البَلاء، و تَحدُوک علی بَیعِ البَقاءِ بالفَناء.» (نهج البلاغه، خطبه 28)
بر تو باد به دوری از شیفتگی به دنیا، زیرا که تو را به بدبختی و گرفتاری می‌اندازد و تو را به طرف فروختن آخرت به سرای نیستی می‌راند.