آسیب‌شناسی نقش دولت در کمک به توسعه نشر کشور در جهان
توجه دولت‌ها به توسعه نشر کشورشان در جهان با هدف بهره‌مندی از بستر صنعت نشر در توسعه دیپلماسی فرهنگی و اقتصاد نشر سابقه نسبتا طولانی دارد. نوع، شیوه و اهداف کشورها برای این منظور بسته به رویکرد و نوع نگاه آنها اشکال مختلفی داشته است.
خبرگزاری تسنیم، مجید جعفری‌اقدم مدیر آژانس ادبی و ترجمه پل:
توجه دولت‌ها به توسعه نشر کشورشان در جهان با هدف بهره‌مندی از بستر صنعت نشر در توسعه دیپلماسی فرهنگی و اقتصاد نشر سابقه نسبتا طولانی دارد. نوع، شیوه و اهداف کشورها برای این منظور بسته به رویکرد و نوع نگاه آنها و همچنین بر حسب مقتضیات زمان متفاوت اشکال مختلفی داشته است.
در ایران بعد از انقلاب اسلامی نیز کمک به توسعه نشر کشور در جهان با اهداف، رویکردها و اشکال مختلفی مورد توجه و وثوق متولیان فرهنگی بوده است.
حضور نشر ایران در جهان در دهه اول انقلاب
در دهه اول انقلاب کمک به حضور نشر ایران در جهان با هدف تبلیغ آثار مذهبی و انقلابی در عرصه‌های بین‌المللی مدنظر متولیان فرهنگی کشور بود. از این رو موسسات فرهنگی و ناشران عمدتا دولتی یا شبه دولتی مورد حمایت قرار می‌گرفتند تا کتاب‌های ایرانی در موضوعات اسلامی و انقلاب اسلامی را به زبان‌های مختلف ترجمه و چاپ کرده و به روش‌های مختلف، از جمله ارسال به رایزنی‌های فرهنگی ایران در خارج یا دیگر موسسات داخلی و خارجی دولتی و همچنین عرضه و فروش این نوع کتاب‌ها در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در کشورهای مختلف، در معرض توجه و اطلاع مخاطبان خارجی مشخص قرار دهند.
در این دوره ناشران خصوصی نقش چندانی نداشتند و کارها به سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و برخی زیر مجموعه های وزارت ارشاد اسلامی و تعدادی از ناشران خصوصی که اغلب از امکانات دولتی بهره‌مند می‌شدند سپرده می‌شد.
حضور نشر ایران در جهان در دهه دوم انقلاب
در دهه دوم انقلاب در کنار این شیوه حمایتی، کمک به ناشران خصوصی و دولتی برای معرفی آثار خود در موضوعات مختلف در کشورهای دیگر نیز مورد توجه قرار گرفت. از این طریق علاوه بر کتاب‌ها در موضوعات مذهبی، انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، کتاب‌های زیادی در موضوعات کودک و نوجوان و ادبیات داستانی امکان عرضه و معرفی در رویدادهای بین‌المللی را پیدا کردند. همچنین علاوه بر موسسات و ناشران دولتی یا وابسته به دولت، عوامل نشر دیگر از جمله ناشران خصوصی، نویسندگان، تصویرگران و آژانس‌های ادبی نیز امکان حضور در رویدادهای بین‌المللی را پیدا کردند. در این دوره علاوه بر نگاه تبلیغی و ترویجی، رویکرد کمک به توسعه اقتصاد نشر کشور از طریق ورود به معادلات اقتصاد نشر جهانی مدنظر و مورد توجه متولیان فرهنگی قرار گرفت.
اما از آنجا که ایران عضو کنوانسیون برن و معاهده کپی رایت جهانی نبود، اعتقاد و باور چندانی به موفقیت ناشران ایرانی در بازارهای جهانی نشر وجود نداشت، از این رو تمرکز اصلی به عرضه و معرفی آثار در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب معطوف شد. در این دوره نیز تولی‌گری و مدیریت کار در دست موسسات دولتی یا شبه دولتی بود و بیشتر ناشران خصوصی با حمایت و تحت مدیریت بخش دولتی در نمایشگاه‌ها و دیگر رویدادها حاضر می‌شدند.
سفیر مالزی: تطبیق "کتاب" با فناوری روز فرصتی طلایی برای انتقال فرهنگ در جهانحضور نشر ایران در جهان در دهه سوم انقلاب
در دهه سوم انقلاب کمک به توسعه نشر کشور در جهان از طرف دولت کمرنگ شد و اعتقاد چندانی نزد متولیان فرهنگی برای حضور بیشتر در بازارهای جهانی وجود نداشت. از طرف دیگر تصور می‌شد در وضع موجود حضور نشر ایران در جهان صرفا جنبه تبلیغی می‌تواند داشته باشد که آن هم در مجموعه ماموریت‌های سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزنی‌های فرهنگی ایران در جهان تعریف می‌شد. از آنجایی که وزارت ارشاد اسلامی همچنان می‌خواست نقشی در این فرآیند داشته باشد تلاش کرد با برپایی غرفه‌هایی در برخی نمایشگاه‌های مهم کتاب، نقش خود را در فعالیت‌های بین‌المللی نشر حفظ کند.
این نوع غرفه‌ها که با نام غرفه ملی ایران برپا می‌شد، عملا کارآیی لازم را نداشت و به محملی برای دورهمی برخی مدیران و ناشران دولتی و خصوصی مورد حمایت معاونت فرهنگی وزارت ارشاد و نمایش و فروش برخی آثار نفیس و کتب مذهبی و ایرانشناسی تبدیل شد.
حضور نشر ایران در جهان در دهه چهارم انقلاب
در دهه چهارم انقلاب کمک به توسعه نشر کشور در جهان دوباره مورد توجه قرار گرفت و تلاش شد حضور نشر ایران در جهان سامان بیشتری پیدا کند. از طرف دیگر چون سطح آگاهی و نوع نگاه عوامل نشر داخلی برای حضور در بازارهای بین‌المللی نشر وسعت بیشتری پیدا کرده بود، تقاضای بخش خصوصی برای ورود به تعاملات در نشر جهانی جزو مطالبات برخی ناشران خصوصی شد. اما متاسفانه از آنجایی که نوع نگاه و رویکرد متولیان فرهنگی مرتبط با موضوع نشر بین‌الملل کشور با روند رو به بهبود و پیشرفت فرآیند توسعه نشر کشور در جهان همراه و همگام نبود و عقب‌تر حرکت می‌کرد، ساختار و شاکله برنامه حضور نشر ایران در جهان، که همچنان توسط بخش دولتی مدیریت می‌شد و برخی مدیران دولتی نگاه سیاه لشکری به بخش خصوصی داشتند، به شدت معیوب و تکراری شد.
سفرهای توریستی ناشران و آژانس‌های ادبی به اروپا
از این جهت برخی از ناشران و آژانس‌های ادبی از وضع موجود بیشتر برای استفاده از امکانات دولتی جهت دریافت ویزای شینگن و سفر توریستی به اروپا استفاده کردند تا سفر کاری!
با این همه این دوره در مقایسه با دوره‌های قبلی کارآمدی بیشتری در توسعه نشر کشور در جهان داشت. در این دوره بود که حمایت از حضور بخش خصوصی در بازارهای بین‌المللی نشر عمومیت و شمولیت بیشتری پیدا کرد و ناشران، موسسات و افراد با دیدگاه‌های مختلف امکان شرکت در رویدادهای بین‌المللی و عرضه آثارشان را پیدا کردند و از این طریق هزاران کتاب ایرانی در موضوعات مختلف به جهان معرفی شد. در این دوره بود که آژانس‌های ادبی بیشتری ایجاد شدند و امکان‌ها و فرصت‌های بیشتری برای حضور بیشتر در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب پیدا کردند و در این دوره بود که بسته‌های حمایتی (گرنت) برای حمایت دولت از ناشران خارجی برای ترجمه و نشر کتاب‌های ایرانی در جهان ایجاد شد.
صدها قرارداد رایت بین ناشران و آژانس‌های ادبی ایرانی با ناشران از کشورهای مختلف منعقد شد و ده‌ها کتاب ایرانی به زبان‌های مختلف در کشورهای خارجی از طریق مبادلات کپی‌رایت ترجمه و انتشار یافت.
اما در چند سال اخیر متاسفانه شیوه و روند کمک به توسعه نشر کشور عقبگرد نامیمونی پیدا کرده است. بدین معنی که روند و شیوه حضور نشر ایران در عرصه‌های بین‌المللی محدود به ایجاد غرفه‌هایی (اغلب مهجور) با تابلوی غرفه ملی ایران یا غرفه خانه کتاب و ادبیات ایران در برخی نمایشگاه‌های کتاب خارجی با حضور مدیران دولتی و شبه دولتی، حضور یک یا دو نویسنده، ناشر و تصویرگر با حمایت معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد اسلامی شده است.
این حمایت‌ها هم چندان روشن نبوده است: (در سال گذشته یک نویسنده (تا حدودی ناشر) با داشتن حداکثر 5 عنوان کتاب برای حضور در 3 نمایشگاه بین‌المللی کتاب مورد حمایت قرار گرفته است.)
در دوره‌هایی نیز یک کتابفروش یا موزع ایرانی مقیم کشور مقصد کتاب‌های خود را به فروش رسانده است. البته وزارت ارشاد برای برخی نمایشگاه‌ها (مثل فرانکفورت و بولونیا) فراخوان می‌دهد، ولی اغلب متقاضیانی مورد حمایت قرار می‌گیرند که با ضابطه‌های مشخص، معین و مدون موجود در معاونت فرهنگی انتخاب می‌شوند.
در همه این دوره‌ها، عده‌ای از آژانس‌های ادبی، ناشران خصوصی، نویسندگان و تصویرگران ایرانی فارغ از حمایت‌های دولتی با هزینه و برنامه خود در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب و دیگر رویدادها شرکت کرده و می‌کنند، که در مقایسه با آثاری که با حمایت، کمک و مدیریت دولتی در نمایشگاه‌ها عرضه می شوند، توفیقات زیادی در همکاری با بازارهای نشر در کشورهای مختلف، بویژه در حوزه مبادلات کپی رایت، داشته‌اند.
چرا ناشران ایرانی پُز فرانکفورت را به فرصت های منطقه ترجیح می‌دهند؟شیوه‌های رایج دولت‌ها در کشورهای مختلف برای کمک به توسعه نشر بین‌الملل حمایت دولت‌ها در کشورهای مختلف برای حمایت از توسعه نشر کشور مطبوع‌شان در جهان و بازارهای بین‌المللی نشر، بویژه کشورهایی که بقا و ادامه اقتصاد نشرشان در داخل و خارج تا حدود زیادی به حمایت‌های دولتی وابسته است را می‌توان در دو محور مشخص زیر مورد بازخوانی و تحلیل قرار داد.
الف - حمایت‌های تبلیغی و ترویجی در کشورهایی که مسئولین و متولیان فرهنگی مرتبط با توسعه نشر کشورشان درک درستی از بازارهای جهانی نشر و قواعد و بایسته‌های ساری و جاری در اقتصاد نشر جهانی دارند.
حمایت‌های تبلیغی و ترویجی معمولا در محورهای زیر تعریف و برنامه‌ریزی می‌شوند:
1- تهیه، انتشار و توزیع و یا حمایت از تهیه و انتشار فراورده‌های تبلیغی و ترویجی درقالب نشریه، مجله، کاتالوگ و بروشور و دیگر بسترهای تبلیغی و ترویجی مثل سایت‌ها و سامانه‌ها به زبان‌های مختلف با هدف معرفی قابلیت‌ها و توانمندی‌های بازار و عوامل نشر داخلی به مخاطبان هدف در بازارهای بین المللی نشر
2- کمک به ارتقای سواد و آگاهی عوامل نشر داخلی برای حضور موفق و هدفمند در عرصه‌های بین‌المللی در قالب برگزاری یا کمک به برگزاری کارگاهای آموزشی در داخل و خارج
3- رایزنی و لابی کردن با مسئولان فرهنگی و نشر در کشورهای مختلف با هدف تسهیل حضور عوامل نشر داخلی در عرصه‌های بین‌المللی نشر، در مواردی همچون تسهیل در گرفتن ویزای ورود به کشورهای هدف، تامین امکانات و فضاهای لازم برای حضور آثار و عوامل نشر داخلی در نمایشگاه‌های کتاب و دیگر رویدادهای مربوطه با هزینه‌های کمتر و..........(، نه دیدارها و ملاقات‌های تشریفاتی و رسمی با مسولان خارجی در محل نمایشگاه‌ها که اغلب جنبه نمایشی و تهیه گزارش‌های تصویری اداری دارد)
4- برگزاری یا کمک به برگزاری رویدادها و برنامه‌های فرهنگی در نمایشگاه‌های کتاب کشورهای مقصد که مبین قابلیت‌ها و ظرفیت‌های نشر و فرهنگ مکتوب کشور مبدا باشد.
5- تمهید بسته‌های تشویقی برای عوامل نشر داخلی که حضورشان در نمایشگاه‌های خارجی کتاب موجبات ترجمه و نشر آثار داخلی در کشورهای مختلف می شود.
6- تمهید طرح‌های حمایتی با هدف کمک به ترجمه و نشر آثار داخلی به زبان‌های مختلف در کشورهای خارجی (معروف به طرح‌های گرنت)
7- تمهید برنامه‌های حمایتی و تشویقی برای تسهیل و ترغیب عوامل نشر خارجی جهت حضور در نمایشگاه‌های کتاب و دیگر رویدادهای فرهنگی داخلی (در قالب اعطای فلوشیپ و...)
8- ایجاد فضا و امکانات در نمایشگاه‌های خارجی برای معرفی و اطلاع‌رسانی رویدادهای مهم داخلی (مثل نمایشگاه کتاب) با هدف جلب و جذب مخاطبین خارجی برای شرکت در رویدادهای داخلی
9- حمایت از حضور نویسندگان، مترجمان و تصویرگران داخلی برای حضور در نمایشگاه‌های کتب خارج، سمینارها و همایش‌های بین‌الملل، فستیوال‌ها و جوایز ادبی بین‌المللی
10- برگزاری و یا حمایت از برگزاری رویدادهای بین‌المللی با حضور مخاطبان خارجی در داخل و خارج
11- کمک به تسهیل موانع حقوقی و قانونی برای ایجاد بهتر و بیشتر روابط کاری بین عوامل نشر داخلی و خارجی در حوزه تبادلات کپی‌رایت، چاپ و تولید مشترک آثار و دیگر همکاری‌های مشترک
12- برگزاری برنامه‌ها و رویدادهای بین‌المللی برای ترغیب و تشویق نویسندگان، مترجمان و محققان خارجی برای تولید آثار ارزنده در موضوعات نشر داخلی (مثل جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران)
13- حمایت از برگزاری تورهای فرهنگی بازدید عوامل نشر داخلی و خارجی از نمایشگاه‌های کتاب و دیگر رویدادهای مهم بین‌المللی در داخل و خارج
14- اندیشیدن راهکارهایی برای بهره‌وری از امکان تعاملات بین‌المللی در حوزه نشر و کتاب در توسعه دیپلماسی فرهنگی و بهبود روابط فرهنگی با کشورهای خارجی ب - پشتیبانی از عوامل نشر داخلی برای ورود و حضور موثر در بازارها و دیگر رویدادهای بین‌المللی نشر در کشورهای مختلف:
دولت‌ها در کنار ایفای نقش‌های ذاتی و سازمانی خود برای بسترسازی توسعه نشر داخلی در رویدادهای بین‌المللی، تلاش می‌کنند از برنامه‌ها و پروژه‌های صاحبان آثار داخلی (اعم از موسسات نشر، اتحادیه‌های نشر، تشکل‌های نشر، آژانس‌های ادبی، نویسنده‌ها، تصویرگران) برای ورود و حضور موفق و موثر در بازارهای نشر در کشورهای مختلف پشتیبانی کنند. بدین معنی که دولت‌ها یا موسسات زیرمجموعه‌شان خود مجری برنامه‌های مرتبط با توسعه نشر کشور در جهان نمی‌شوند، بلکه از برنامه‌ها و پروژه‌هایی که از طرف بخش خصوصی پیشنهاد می‌شود، پشتیبانی و حمایت می‌کنند.
چرا داستان نویسان زن جهان عرب، صحنه را از آن خود کرده‌اند؟برای نمونه در خصوص حضور صاحبان آثار در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب، پروژه‌هایی از طرف بخش خصوصی به دولت پیشنهاد می‌شود و دولت در صورت تایید از اجرای آنها با مدیریت خود بخش خصوصی حمایت و شاید نظارت می‌کند. بنابراین دولت و موسسات زیر مجموعه وظیفه ندارند حضور بخش خصوصی در رویدادهای بین‌المللی را راهبری و مدیریت کنند. به عبارت دیگر دولت وظیفه ندارد برای حضور بخش خصوصی در نمایشگاه‌های کتاب به بهانه اینکه بخش خصوصی هنوز قابلیت و توان حضور در عرصه‌های بین‌الملل را ندارد، کار برنامه‌ریزی و اجرا را به موسسه زیر مجموعه‌اش واگذار کند، چرا که موسسه متبوعه دولت نه جزو صاحبان آثار (ناشر، تشکل نشر، آژانس ادبی و...) است، نه اجازه پرداختن به آثار دیگران (معرفی، نمایش، فروش کپی رایت، فروش فیزیک کتاب و....) بدون اجازه یا با اجازه صاحبان آثار را دارد.
دولت یا موسسه زیر مجموعه‌اش اجازه ندارد به نیابت از بخش خصوصی در نمایشگاه‌های خارجی غرفه اجاره کند، فضاسازی و برنامه‌ریزی کند و آنگاه از بخش خصوصی بخواهد در همکاری با آنها انجام وظیفه کنند. دولت یا موسسه‌های زیرمجموعه‌اش فقط می‌توانند برای معرفی فعالیت‌های سازمانی و اداری خود در نمایشگاه‌های خارجی حضور داشته باشند.
متاسفانه برخی مدیران دولتی می‌پندارند حضور نشر ایران در جهان امری حکومتی است و باید صفر تا صد آن در اختیار دولت یا موسسات زیر مجموعه‌اش باشد و با این رویکرد غلط تاکنون مدیریت حضور نشر کشور در عرصه‌های بین‌المللی توسط بخش خصوصی را سد کرده‌اند.