آنچه باید در تولید فیلم های مستند اربعینی مد نظر قرارداد!

در ابتدای نشست بررسی مستندسازی اربعین که در آستانه فرارسیدن ایام اربعین حسینی در خبرگزاری حوزه برگزار شد، ابتدا محمد حسین رضایی به ارایه بحث پرداخت Tسپس آقایان یغموری و نصیری ادامه دهنده بحث بود متن این نشست را بخوانید:

محمد حسین رضایی

اربعین نماد تمام رفتارهای شیعه است

قرار شد که چند نشست در حوزه مستندسازی اربعین برگزار کنیم. اربعین بزرگترین اجتماع محل بروز رفتارهای شیعه در سالیان گذشته است حداقل در قرن های اخیر برنامه ای به عظمت اربعی نداشتیم. که این مراسم تشکیل یافته از جلوه های رفتاری دینی و انسانی حاضران در این مراسم است.

کشف این جلوه های رفتاری و ارتقای این حوزه از مهمترین کارهای مستندسازان است. ارتقای مضامین اربعین حسینی از جمله راهکارهای جدی این حوزه است. همچنین باید به نکات مغفولی که در این حوزه وجود دارد بپردازیم. نگاه های مختلفی نسبت به اربعین وجود اشته است که باید به آن بپردازیم.

برداشت ما از اربعین و جلوه هایی که باید از آن ارایه داد، با تاکید بر نگاه گذشته و جدید در این حوزه از مهمترین مباحثی است که باید به آن توجه داشت. اربعین نماد تمام رفتارهای شیعه است. اربعین پر از مضامین و مفاهیم اخلاقی و اسلامی است. ولی می خواهیم به تصاویر اربعین برسیم بازهم به این تصاویری که از قبل وجودداشته بازهم تولید می شود که باید به این مساله بپردازیم.

فرهنگ شیعه پر از مناسک دینی است که شامل نیمه شعبان و ایام محرم و صفر و... است. تجربه زیست اربعین آن است که تمام رفتارها حول محور محبت است. اربعین پراز مفاهیم مترقی و متعالی است ولی هنوز نتوانسته ایم این مضامین را به قصد مبدل کنیم. یعنی این مضامین مقدس را هنوز نتوانسته ایم به قدص مبدل کنیم.

فرهنگ شیعه پر از مناسک دینی است که شامل نیمه شعبان و ایام محرم و صفر و... است. تجربه زیست اربعین آن است که تمام رفتارها حول محور محبت است. اربعین پراز مفاهیم مترقی و متعالی است ولی هنوز نتوانسته ایم این مضامین را به قصد مبدل کنیم. هر زمانی که صحبت از ایثار و همدلی می شود باید داستان آن را هم داشته باشیم. همه می گویند اقتصاد اربعین مبادله بر اساس محبت و سود دو جانبه است یعنی هر کسی که بیشتر می بخشد بیشتر سود می برد. یعنی یک عراقی که ملک خود را می فروشد و خرج اربعین می کند اقتصاد خود را بر اساس مبادله نور می بندد و تصور سود دارد. اقتصاد صلواتی به خوبی در اربعین شکل می گیرد. در اربعین دوران حاکمیت مستضعفان بر اغنیا را هم شاهد هستیم و زائران هرچند ثروتمند مهمان خان کریمانه فقرا هستند. عشیره های بسیاری در مسیر اربعین حضور دارند که هر کدام داستا ن های خاص خود را دارند ولی متاسفانه مسیر فیلم سازی ما در اربعین یک هفته پیش از اربعین شروع می شود و سوژه ها در خود جاده هستند. وقتی می خواهیم از اربعین کار کنیم باید مباحث جامعه شناختی داشته باشیم. تصویر غالب در اربعین چای و نشان و پرم است ولی این محبت ها باید عمیق تر به تصویر کشیده شود اگر بخواهیم راهکار داشته باشیم، باید کارهای فاخری داشته باشیم.

اگر کسی زائر نباشد نمی تواند اربعین را به خوبی روایت کند. باید این فهم را داشته باشیم که در چه حوزه ای داریم کار می کنیم. کسی که مشقت های سفر از جمله مرز و... را تجربه نکرده باشد نمی تواند راوی اربعین باشد. یعنی کسی که وی آی پی رفته و وی آی پی برگشته نمی تواند آن حوزه را تفسیر کند. سال گذشته داستان های مردمی را جمع کردم که حدود 8 داستان بسیار جالب بود. هر زائر خودش یک داستان خاص دارد. هرکدام از آنها هم می توانند راوی باشند و با اشاره زندگی هم را متوجه می شوند. عمده مستنداتی که ساخته می شود مستندات جاده ای است.

تبدیل کردن اربعین به یک نگاه گردشگری و کارناوالی از نکات بسیار بد این حوزه است، بسیاری هستند که با این نگاه کار کردند و روایت آنها از اربعین کاروناولی بوده است. امسال قرار شد به خاطر امر رهبری و مجموعه نظام زائران ایرانی به اربعین نروند. حال اگر ما به اربعین نرویم و عراقی هایی که در اربعین حضور دارند چه مواجهه ای باید داشته باشیم، کار ما و اربعین به سانسور اخبار آن کشیده است، زیرا درک ضعیف ما به اربعین باعث شده است که این نگاه امسال غالب شود.

هنوز هیچ مستند ساز و خبرنگاری موفق به پوشش اربعین نشده است، این خود سانسوری باعث می شود که روایت درستی از اربعین داشته باشیم، ولی در این حوزه هر جریانی از رابعین روایت کند، روایت غالب خواهد بود. مردم ما در امورات مذهبی بیشتری همگامی را با ستادهای کرونایی داشتند. ولی امروز به بهانه اینکه اگر اربعین را پوشش دهیم مردم را به سمت حضور ترغیب کرده ایم باعث شده است که کسی به اربعین نرود و روایتی هم از آنها را نداشته باشیم. امروزه دیگر دوره سانسور نیست و اگر خود را از روایت یک امر محروم کنیم قطعا در آینده دیگر آن روایت را نداریم.

حسین نصیری

بازنمایی رسانه ای اربعین برای ما بسیار سخت است در دین ما به خصوص بخشی که مناسک دینی جای دارد، در حوزه سیدالشهدا (ع) توصیه ها به شکلی است که مشخص است، امام که این توصیه ها را برای ما ارایه کردند، توجه داشتند و نگاه شان این بوده که بعد رسانه ای این حوزه رعایت شود. به همین دلیل فرهنگ محرم ما با شور و دسته داری و طنین های همگانی توام شده و مثل ماه رمضان نیست. بحث زیارت سیدالشهدا (ع) توصیه شده است، ولی رشد فرهنگ اربعین نیز مدیون همین فرهنگ است که در مساله واقعه کربلا بعد رسانه ای دیده شده است که باید حفظ شود والا این امر در حوزه همه حرم های اهل بیت (ع) توصیه شده است.

این مساله از چند جهت در دنیا بی نظیر است چه از نظر بعد جمعیت و فاصله و تنوع اقوام و زمان، حائز اهمیت است. بسیاری از 27 محرم این حرکت را آغاز می کنند که نشان از اهمیت این بحث دارد. نکته دیگر آن که اربعین بسیار عمیق تر ازاین مسایل است و بازنمایی رسانه ای آن برای ما بسیار سخت است. برخی مسایل است که زمانی که می خواهیم از این پدیده فیلم بسازیم امکان پذیر است، ولی برخی از مسایل را باید حتما تجربه کنیم، زیرا اگر تجربه نکنیم نمی توانیم به خوبی این عنصر را انتقال دهیم. در حوزه اربعین باید تجربه داشت و پیچیدگی های زیادی را رعایت کرد. در این حوزه کارهای وحید چاوش، از جمله مستند یادداشت های یک پیاده یا شما چه کسی هستید؟ تاثیرات بسیاری بر روی مردم گذاشت. سیاستگذاران ما در کشور، اربعین را محصور کرده اند به 80 کیلومتر نجف و کربلا. یک شکل از اربعین در این حوزه است و یک شکل اربعین از بصره به کربلا است که این بخش بومی تر و مردمی تر است.

سیاستگذاران ما در کشور، اربعین را محصور کرده اند به 80 کیلومتر نجف و کربلا. یک شکل از اربعین در این حوزه است و یک شکل اربعین از بصره به کربلا است که این بخش بومی تر و مردمی تر است. متاسفانه ما همیشه خیلی دیر به اربعین فکر میکنیم. تصور این است که یک هفته پیش از اربعین تدارک سفر بچینیم ولی این گونه نیست. بلکه باید سفرهای متعدد داشت و زیست جهان عراقی ها را به خوبی مطالعه و بررسی میدانی کرد. وقتی در این جاده قدم می زنیم یک سری مسایل را می بینیم. در این رابطه باید از گزارش عبور کنیم و به قصه برسیم. در سالهای اخیر باید این عرصه پیچیده تر و عمیق تر می شد ولی متاسفانه این حوزه سطحی تر شده است. یعنی مستندساز در یک جاده می ایستند و یک گزارش مردمی می گیرد،‌وقتی میخواهیم یک کار 60 دقیقه ای خوب در عراق بسازیم باید سفرهای متعدد و شناخت متعدد داشته باشیم. باید در این عرصه چند ملاحظه را رعایت کنیم که از جمله آنها زبان دانی و سخت کوشی است. اگر آثار ما تکراری شده است به این دلیل است که تلاشی نمی کنیم. اربعین از جمله مسایلی است که در ذات آن اعتراض بزرگی به شهادت حضرت امام حسین (ع) است که در این حوزه و در دوران های مختلف این پارادایم به اشکال مختلف خود را نشان داده است. اگر افرادی که در کشورهای مختلف سیاستگذاری می کنند مردم را به حال خود رها می کنند و کاری به آنها نداشته باشند، قطعا جلوه های خاص و بهتری به خود می گیرد. زنده بودن و حیات اربعین هرساله تمدید می شود. البته باید ببینیم که کارهای سطحی خسته کننده است و ما هم با انبوهی از کارهای سطحی مواجه هستیم چون بسیاری از این حوزه شبیه به هم هستند. عراقی ها یک عادت خاص دارند و اینکه وقتی دوربین می بینند بسیار شعاری می شوند و دوست دارند شعار بدهند و مستندساز باید صبر کند که شعارهای آنها تمام شود و با لایه های درونی آنها مواجه شود. شاید این صبر کردن یک هفته هم طول بکشد. اگر به وقت و تمرکز نگذاریم و شناخت پایینی داشته باشیم بیشتر به انعکاس شعارهایی که الگوی خاص و خوراک خاص رسانه ای هم هست پرداخته ایم. گاهی اوقات به شکل سردستی با این مساله برخورد می شود. مستند سازی هنوز به شکل کامل، مردمی نشده است و این مستندات را همه مردم نمی بینند. مشتری مستندها فقط در تلوزیون است. حتی سینمای خاصی هم نداریم که بگوییم این آثار در یک محل خاص به نمایش می رود. اگر این فیلم از یک شبکه خوب و در یک زمان خوب پخش شود این آثار دیده می شود. اگر یک مستند قرار است ظهر پخش شود یک عده مخاطب دارد و بعد و شب نیز یک عده مخاطف خاص دارد. اگر این اتفاق درست در تلوزیون رخ ندهد زحمات ما هم به باد خواهد رفت. اربعین قابل دیدن و لمس کردن است

برای ساخت یک کار عمیق باید خودمان عمیق شویم و اگر خودمان عمیق نشویم نمی توانیم لایه های زیرین پدیده ها را به نمایش بگذاریم برای اینکار باید مطالعه داشته باشیم. مستند موقعیت توان عمیق و عجیبی می خواهد. اربعین قابل دیدن و لمس کردن است که باید در آن روان شود و آن را روایت کرد. بنده به شدت قائل به رزق مستندساز دارم، زیرا گاهی در یک نقطه می ایستیم که یک سوژه عجیب به سراغ ما می آید. مثل سوژه زنده باد زندگی که این مسایل غیر از رزق و روزی چیز دیگری نیست. تکنیک در مراحل بعدی آن قرار دارد که کار را زیباتر می کند. بخشی از این حوزه مرتبط به رزق و کار و تلاش میدانی و مطالعه زیستی دارد.

مثلا در یک قبیله خاص آفریقایی مستندسازانی بودند که ماه ها در کنار آنها بودند و دوربین وی نیز خاموش بوده و پس از شش ماه این دوربین روشن شده است. جایی که سیستم ها دست به دستکاری می زنند و ابلاغیه می دهند کارها خراب می شود. مثلا در 9 دی هیچ برنامه ریزی وجود نداشت، ولی خلاقیت مردم خود را نشان می دهد. در این گونه مسایل نباید با ستاد و شورا و سازمان و... رفتار کنیم. آن ستادها باید تسهیل گر باشند و از آفت ها جلوگیری کنند ولی نباید این فضا را دستکاری کنند.

در دین ما برای این امور آدابی قرارداده است که از زمانی که از منزل بیرون می آییم یک سری آداب را باید رعایت کنیم که اگر این آداب را رعایت کنیم بسیار موفق می شویم. برای مستند خاله بتول سه فیلم نامه نوشتیم تا تمام احتمالات را رقم بزنیم چون ممکن است یک سوژه هیچگونه همکاری با ما نداشته باشد.

گاهی تصور می کنیم که اگر کرونا از بین نرود چه می شود؟ دانشمندان ارتباطات را به جهان شفاهی و رادیو و روزنامه و تلوزیون و موبایل تقسیم می کنند اگر دو سال دیگر این جریان ادامه داده شود دنیا با یک زیست جدید مواجه می شود که بسیاری از امورات ما را تحت تاثیرقرار می دهد. یکی از مسایلی که در تمام شئون زندگی ما به سرعت موثر شد، مساله کرونا است. حالا اینکه ما چه مواجهه ای باید داشته باشیم این است که باید هوشمندان تر رفتار کنیم و در اینجا تجربه رسانه ای مهمتر می شود. مستنداتی که در سالهای قبل کار شد و در حجم انبوه تولیدات رسانه ای دیده نشد، امسال فرصت دیده شدن دارد. مستنداتی که در خصوص جمع کردن موکب و ساخته شدن موکب و رفت وآمد مواکب تولید شده است می تواند فرصت خوبی برای ارایه داشته باشد. تهدید بزرگ این است که نسل صفر که همان آدم هایی هستند که جهان اینترنت را تصور نمی کنند ما فکر می کنیم که در مطالعات نسلی داشته باشیدم که خودش را بدون کرونا زندگی اش را تصور نمی کند. تجمع همه شیعیان در یک نقطه که محل تجمع حول محور امام معصوم (ع) است در اربعین رخ نمایی می کند. تولیدات رسانه ای امسال در سالهای آینده بیشتر خودش را نشان می دهد. مثلا در یک جنگ خاص کاری انجام نشده است و جنگ فیزیکی به جنگ رسانه ای شیفته می کند تازه می بینیم کار خاصی نکرده ایم. ما وارد یک جهان جدیدی می شویم که این تجربه زیست توسط رسانه ها منتقل می شود و در اینجا تولیدات رسانه ای در حوزه مدیومی خودش را نشان می دهد. اگر بی بی سی این تولیدات را نداشت کسی باور نمی کرد که باید در این حوزه کارکرد. در جنگ ها و دوران های مختلف این حوزه را تجربه کردیم که در مشکلات عجیبی گرفتار می شویم، ولی برای ارایه آنها لکنت داریم و متاسفانه مواردی برای آن تولید نشده است.

جواد یغموری 

رخ نمایی همگرایی جهان تشیع و ایجاد یک قدرت در اربعین وقتی محققین دینی در خصوص یک دین بحث می کنند جنبه های مختلفی از آن را مورد بحث قرار می دهند. از جمله بعد اعتقادی، بعد اسطوره ای، مناسکی، اخلاقی و نمادهای تمدنی و بعد سیاسی. اگر بخواهیم به عنوان یک مستندسازحوادثی که در جهان تشیع در حال وقوع است را شکل دهیم، همه این ابعاد را در حوزه اربعین می توانیم مد نظر داشت. مسایلی مثل بحث نبوت، امامت، معاد و منجی و مباحث فلسفی را می تواند در حوزه فیلم سازی مد نظر قرارداد. در ماجرای کربلا مباحث بسیاری وجود دارد که مورد پذیرش مردم واقع می شود. قصه بسیار پرکشش کربلا نسل به نسل به ما رسیده است. همچنین بعد مناسکی هم از ابعاد بسیار مهم عاشورا است. همچنین بعد اخلاقی تشیع در حوزه اربعین بسیار رخ نمایی می کند که از جمله آنها می توان به ایثار و انفاق اشاره کرد. همچنین بحث نمادها هم در اربعین رخ نمایی نمی کند. بحث های تمدنی و نمادی در اربعین بسیارپررنگ است. نمادهای فرهنگی و خرده فرهنگی بین المللی اربعین نیز بسیار جالب توجه است. همچنین بحث همگرایی جهان تشیع و ایجاد یک قدرت سیاسی و مقاومت د رمقابل جبهه استکباراز جمله مباحث پررنگ اربعین است. اخلاق و خانواده و ایثار و مهربانی و انفاق در مستندهای اخیر رخ نمایی بیشتری داشته است، زیرا مستندسازان از همان لحظه اول با این مباحث آشنایی پیدا می کردند. اینکه امام حسین (ع) همه چیز خود را در راه خدا داده و این مردم هم قسمت مهمی از سرمایه خود را صرف این راه میکنند نیز از نکات جالب توجه است.

هر انسان و هر خانواده های در اربعین خودش یک سوژه است که باید روی آنها تمرکز داشت. ولی اگر بخواهیم جاده ای کار کنیم همه کارها شبیه به هم می شود. برای اینکه یک اثر هنری تاثیرگذار در این حوزه تولید شود به دو عامل نیاز داریم.

هر انسان و هر خانواده های در اربعین خودش یک سوژه است که باید روی آنها تمرکز داشت. ولی اگر بخواهیم جاده ای کار کنیم همه کارها شبیه به هم می شود. برای اینکه یک اثر هنری تاثیرگذار در این حوزه تولید شود به دو عامل نیاز داریم.

نخست خود مستندساز است که خود مستنداز باید ایدئولوژی و تجربه زیست داشته باشد و موضوع مورد علاقه خود را انتخاب کند. تجربه زیستی و هنری یک مستندساز بسیار مهم است اینکه کدام امر را ادراک و جلب توجه می کند از مباحث بافتی یک تولید مستند است. مستندسازان بزرگ ماه ها کار مداوم انجام می دهند تا سوژه خود را تحقیق و سپس ارایه دهند. ژانرهای مختلفی در حوزه مستند وجوددارد که می تواند جاده ای و گذری و توریستی داشته باشد. مستندات سفر و توریستی و جاده ای تولید می شود ولی اگر مستندات از گونه های مختلف باشد باید به این حوزه به شکل عمیق تر نگاه کرد. امر دین را باید به دست و فعالان مردمی و ان جی اوهای مردمی و.... بسپاریم. امر دین با اعتقادات و بافت ذهنی اشخاص سروکار دارد و به همین دلیل گروه های دینی و گروه های مردمی خودشان باید اینکار را انجام دهد. درسال 95 با یک نهاد خاص کار کردیم که کار بسیار فاخری هم بود ولی کار هنوز پخش نشده است چون این کار پروژه وبوده است و دغدغه شخصی پشت آن نبود. برخی در دنیا هستند که همدلی خاصی با آن سوژه ندارند، ولی کار آنها تاثیرگذار تر از دیگران دارد. دلیل آن هم نگاه همه جانبه نگری است. یک مستندساز حتما نباید به سوژه خود تعلق خاطر داشته باشد، زیرا روی کار او تاثیر می گذارد. جهان مدرن به سمت نگاه کارواناوالی به مناسک می رود. ریاضت و سختی کشیدن در این گونه مراسم ها کار سنتی ها است. مدیران تلوزیون چندان عمیق نیستند و بیشتر می خواهند تهییج و همگرایی در این حوزه ایجاد کنند و بیشتر به سمت شعائر دینی می روند و همین نگاه ضربه می زند. رفتار شیعی در مقابله با کرونا باید به تصویر کشیده شود

کرونا یک بحث جهانی است و اینکه امسالی که کرونا حادث شد، باید برای ما یک فرصت بزرگ برای کار باشد تا رفتار شیعی را در این حوزه به تصویر کشید. باید این تصاویر به خوبی ثبت و ضبط شود. و مستندسازان باید اربعین در کرونا را ثبت و ضبط کند. مثلا حاکمان جائر همیشه مانع اربعین بوده اند و امسال نیز یک مانع دیگر ایجاد شده است که می تواند تغییر رفتارهای ما را نشان می دهد که باید ثبت شود. زمانی یک تولید مستند را در خصوص حمله صدام به حرم امام حسین (ع) می دیدم یک نکته قابل تاسف را دیدم که آرشیو آن در اختیار یک موسسه انگلیسی بود.

انتهای پیام