آیین زار سنت عزاداری روستای تاریخی قورتان در استان اصفهان

سعید طاوسی مسرور مدرس و پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع گفت: زواره یک شهر تاریخی در استان اصفهان است که چون سادات طباطبایی در این منطقه ساکن هستند به آن مدینه السادات هم گفته می شود، در این شهر که بافت سنتی خودش را حفظ کرده ایام عزاداری بسیار مورد توجه است از جمله خانه تاریخی در این شهر به نام خانه هشت بهشت یا فاطمیه وجود دارد که در ایام فاطمیه در این خانه عزاداری برگزار می‌شود.

به گفته طاوسی از حدود یک ماه میش از شروع محرم به مرور تدارک این ایام را درنظر می‌گیرند و حسینیه ها، مساجد و تکایا را آماده‌ی مراسم عزاداری سیدالشهدا می‌کنند، زواره دو حسینیه‌ی تاریخی بزرگ و کوچکی دارد که در بافت مرکزی شهر قرار دارند و در صحن حسینیه‌ی بزرگ زواره مراسم تعزیه نیز برگزار می‌شود.

طاوسی گفت: در زواره مراسم تعزیه خوانی بیش از 60 سال قدمت دارد، این مراسم در شب‌های تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود و فضا برای اینکه تمام مردم بتوانند در آن شرکت بکنند کافی نیست، دسته‌های عزاداری و سینه و زنجیر زنی از تمام نقاط شهر به سمت این دو حسینیه حرکت می‌کنند و عزاداری تا حدود ساعت 2 بامداد ادامه دارد، مراسم تعزیه خوانی نیز پس از پایان مراسم عزاداری تا اذان صبح برگزار می‌شود.

او می‌گوید: در روز تاسوعا مردم زواره به سمت محلی به نام خانه ابوالفضل می‌روند و مقصد هیئت‌های زنجیر و سینه نیز این خانه است تا مراسم عزاداری و روضه خوانی در این محل برگزار شود، همچنین نماز ظهر و عصر در روز تاسوعا در خانه ابوالفضل برگزار و سپس از عزاداران در وعده‌ی ناهار پذیرایی می‌شود.

طاوسی گفت: خانه ابوالفضل تکیه بزرگی است که سادات زواره آن را ساخته اند و در روز تاسوعا میزبان تمام مردم زواره هستند، عزادارن در بعدازظهر روز تاسوعا به سمت گلزار شهدای زواره می‌روند و در آنجا اقامه‌ی عزا می‌کنند، شب عاشورا هم مانند شب تاسوعا است و در روز عاشورا نیز عزاداری در گلزار شهدا در هنگام ظهر برگزار می‌شود و مراسم نماز ظهر عاشورا در این محل اقامه و سپس اطعام صورت می‌گیرد.

این مدرس تاریخ تشیع گفت: از آیین‌های زواره می‌توان به نخل گردانی اشاره کرد همچنین سیاه پوشی در زواره در تمام روز‌های ماه محرم ادامه پیدا می‌کند، عزاداری مردم زواره در ماه صفر به ویژه ده روز پایانی این ماه در حسینه‌ی بزرگ زواره برقرار است، در روز 28 صفر مردم زواره به نشانه گذشت 48 روز از عاشورا به آن تیغ چهل و هشتم می‌گویند، در این روز در حسینیه‌ی بزرگ زواره تعزیه امام حسن (ع) و در روز آخر ماه صفر تعزیه امام رضا برگزار می‌شود.

روستای قورتان از توابع ورزنه

طاوسی گفت: به طور کلی حضور در شهر زواره و مشاهده بنا‌های تاریخی مثل مسجد جامعی که از دوره سلجوقی به جا مانده است و بافت سنتی شهر با آثار دوره صفویه و قاجاریه بسیار دیدنی و تجربه جالبی خواهد بود، در یکی از روستا‌های تاریخی استان اصفهان به نام قورتان مراسمی خاص برگزار می‌شود، این روستا از توابع ورزنه در مرکز دهستان گاوخونی است.

آیین زار از سنت‌های عزاداری روستای قورتان

او می‌گوید: یکی از آیین سنتی عزاداری که در روستای قورتان برگزار می‌شود آیین زار است، زار به معنای حال آشفته و خراب است که در اصطلاح نام موجودی خیالی و افسانه‌ای در فرهنگ مردم کرانه‌ی خلیج فارس همانند بندر عباس، بوشهر، خوزستان است.

به گفته طاوسی این مراسم که با موسیقی و حرکات خاصی همراه است کاربرد اصلی اش برای شفا گرفتن خواهد بود، مراسم زار از ابتدای ماه محرم تا روز دوازدهم برگزار می‌شود و هر یک از طوایف پنج گانه‌ی روستا وظیفه‌ای را برگزاری این آیین به عهده دارد و در هنگام برگزاری مراسم از آن جایی که زار آیین مردانه‌ای است زنان و دختران در پشت بام خانه‌ها و یا کناره کوچه‌ها و خیابان‌ها برای تماشا جمع می‌شوند.

این مدرس تاریخ تشیع گفت: هنگام برگزاری آیین اهالی روستا به دسته سادات و عام تقسیم می‌شوند و همه شرکت کنندگان باید شال بر گردن داشته باشند و هنگام گفتن اذکار شال را حرکت دهند.

او می‌گوید: در آیین زار که سادات محوریت دارند با شال سبز رنگ و یا سیاه رنگ در مراسم حضور پیدا می‌کنند و از افرادی که سید نیستند با این رنگ متمایز می‌شوند.

طاوسی گفت: در هنگام عصر و چند ساعت مانده به غروب آفتاب مراسم زار برگزار می‌شود که آغازگر این مراسم دسته سادات هستند که اعضای این دسته ذکر مشخصی با عنوان امام محمد است و علی لعن بر قاتلان امام حسین دارند، اعضای دسته عام‌ها در پاسخ می‌گویند رحمت خدا بر موالیان امام حسین و به دنبال سادات حرکت می‌کنند.

به گفته طاوسی مسیر حرکت دسته‌ها از مقابل حسینیه بزرگ روستا است و در نهایت به قلعه خشتی بزرگ و متروکه مجاور روستا می‌رسد، سپس دعایی به صورت سنتی در قالب بحرالطویل خوانده می‌شود و اهالی در جواب هر قسمت آن آمین می‌گویند.

او می‌گوید: مهم‌ترین روزی که مراسم زار در آن برگزار می‌شود روز تاسوعا است و مراسم این روز متفاوت است که به آن زار خاک گفته می‌شود، در هر منزلی دسته‌ی سادات که ذکرشان را می‌گویند دسته عام‌ها رو به روی هم به خاک می‌افتند و در سپس در حالت تشهد نماز جلوی هم می‌نشینند و خاک و کاه به سرشان می‌ریزند، این خاک و کاه‌ها را از قبل در جهت این کار در مسیر پاشیده اند، سپس با دست بر روی پا‌های خود می‌زنند و یک صدا با هم ذکر بحر حسین در کربلا امشب ملامت می‌شود این شام را صبحش مباد فردا قیامت می‌شود را تکرار و همزمان پر شال خود را با ترتیب خاصی حرکت می‌دهند.

به گفته طاوسی پیشینیه‌ی مراسم زار خاک در تاسوعا در روستای قورتان بیش از 120 سال است و در بحر طویلی که در انتهای مراسم زار خاک خوانده می‌شود بر کسی که این آیین را جای دیگری ببرد لعن فرستاده می‌شود به این معنا که این مراسم کاملا خاص برای این روستا است.

او می‌گوید: استان بزرگ اصفهان در ایام محرم و صفر مراسم‌های مخصوص به خود را دارد و علاوه بر آنچه در مورد زواره و روستای قورتان از توابع ورزنه گفته شد می‌توان به پخت نان مخصوصی در شب تاسوعا در آران و بیدگل اشاره کرد که مشهور به نان عباس علی است، همچنین شب تاسوعا در برخی مناطق استان اصفهان از جمله اردهال و آران و بیدگل شب عباسِ علی گفته می‌شود.

این مدرس تاریخ تشیع گفت: در روستای سینقال از توابع اردهال در شب تاسوعا عزاداران در مسجد جمع می‌شوند طوق و علم برمیدارند در معابر عمومی می‌گرداند و به عزاداری می‌پردازند، افرادی که نذر ابوالفضل (ع) دارند هنگام عبور علم و طوق از مقابل منزلشان به علم بردار مقداری پول و یا چایی، قند هدیه می‌دهند.

به گفته طاوسی منابع این مطالب برگرفته از مقاله زار در فرهنگ سوگ شیعی نوشته محسن حسام مظاهری است که این مراسم را با مشاهده شخصی خود ثبت و تدوین کرده است.