آیین عزای شهید نینوا در صحن و سرای سلطان طوس
در قرن‌هایی که مردم عزادار حسین (ع) وخاندان مطهراوبوده‌اند، حرم رضوی یکی ازمهمترین اماکنی بوده که درایران برای عزاداری اهل بیت (ع) مورد توجه دوستداران ثارا... بوده است.
به گزارش مشرق، در قرن‌هایی که مردم عزادار حسین (ع) وخاندان مطهراوبوده‌اند، حرم رضوی یکی ازمهمترین اماکنی بوده که درایران برای عزاداری اهل بیت (ع) مورد توجه دوستداران ثارا... بوده است.
عزاداری‌های محرم تا پایان ماه صفر که مصادف با شهادت امام رضا (ع) است از دوره صفویه و با شکل‌گیری تشکیلات اداری آستان قدس رضوی، وسعت و شکوه ویژه‌ای یافته است. مراسم عزای حسینی بیشتر درایوان طلا، صحن قدیم (صحن‌انقلاب) یارواق دارالضیافه و رواق دارالسیاده، با حضور زوار و مجاوران برگزار شده است.
پذیرایی با چای و نبات با حضور روضه‌خوان‌های حرم ازابتدای محرم تاروزعاشورا به صورت مستمر انجام و از اربعین تا پایان ماه صفر این مراسم دوباره رونق می‌گرفته است.
در اسناد موجود از دوران صفویه خواندن کتاب «روضه الشهدا» در این مجالس حسینی مرسوم بوده است. این عزاداری‌ها در طول تاریخ به سنت و رسوم خاصی که داشته شناخته می‌شود. سنت‌هایی که با گذشت قرن‌ها همچنان پابرجاست. آخرین نقاره‌زنی
نقاره‌زنی برای مجاوران و زائران امام رضا (ع) حکم اعلام ساعت را دارد. صدای دلنشینی که در مراسم میلاد ائمه (ع) بیشتر نواخته می‌شود. این صدا و این ساز که گوشه‌ای از جلوه موسیقی مذهبی است، از دیرباز برای اعلام زمان صبح، غروب آفتاب، عید نوروز و جنگ نواخته می‌شد.
اما در گذر زمان جای خود را در برپایی مراسم مذهبی باز کرد و رسانه اعلام جشن و شادی برای تولد ائمه شد و جنبه مذهبی و دینی یافت.
طبق اسناد موجود نقاره‌زنی در حرم گرچه پیشینه‌ای به عمر تیموریان دارد، اما از دوره صفوی سامان یافت. صدای نقاره حرم رضوی سال‌های سال هرگز قطع نشدوتنها دردوره‌ای بین سال‌های1314تا1321وبعد از ممنوعیت‌های رضاخانی مردم از شنیدن نوای نقاره حرم «السلطان علی موسی‌الرضا» محروم شدند. با وجود همیشگی بودن نواختن نقاره بارگاه سلطان طوس، اما نقاره در دو ماه محرم و صفر به احترام شهدای کربلا نواخته نمی‌شود. آخرین نقاره حرم در آخرین غروب ذی‌الحجه به گوش مردم می‌رسد.
تعویض پرچم گنبد و اذن عزا
سیاهپوشی گلدسته‌ها و گنبد حرم رضوی در ایام محرم یکی از سنت‌های مرسوم حرم رضوی است. این مراسم نیز قبل از آغاز محرم برگزار می‌شود.
پس از تعویض پوشش ضریح و پرچم گنبد اجازه سیاهپوشی حرم به صورت رسمی صادر می‌شود. سیاهپوشی حرم دو مرحله دارد. تا اربعین با مضامین عاشورایی و امام حسینی است اما دهه آخر صفر که با رحلت حضرت رسول ا... (ص) و شهادت امام رضا و امام حسن مصادف است، مضامین نیز به تناسب تغییر می‌کند.
اذن عزا که پوشیدن لباس مشکی به نشانه عزاداری امام حسین است، سابقه طولانی دارد. اعضای هیات‌های مذهبی با به تن کردن لباس عزای حسینی، آمدن ماه محرم و برپایی عزاداری را اعلام می‌کردند.
سیاهپوشی عزاداران با سیاهپوشی گنبد وگلدسته‌های حرم مطهر همزمان است و تا سوم شهادت امام‌رضا (ع) ادامه دارد. مراسم اذن عزا با روضه‌خوانی ومداحی باحضور خادمان امام رضا (ع) و برخی هیئت‌های مذهبی و زائران و با قرائت صلوات خاصه، مرثیه‌سرایی و اعطای پرچم عزای حسینی به نمایندگان هیأت‌ها همراه است.
مراسم سنتی صلا
با آغاز محرم، حرم رضوی حال‌وهوای خاصی دارد. حرم سیاه‌پوش شده و بوی ماتم و غم عزای سیدالشهدا (ع) به مشام می‌رسد. از چند روز قبل و طبق سنت‌های دیرین برگزاری عزاداری، حرم آماده است تا پذیرای هیات‌های عزاداری شود.
یک ساعت پس از طلوع آفتاب اول محرم آیین سنتی «صلا» برگزار می‌شود. مراسم صلا سابقه‌ای دیرین دارد. در این مراسم خادمان مقابل پنجره فولاد صحن انقلاب حضور پیدا کرده و از ثامن‌الحجج (ع) برای شروع مراسم عزاداری ماه محرم کسب اجازه می‌کنند.
همچنین مردم را به برگزاری عزاداری دعوت می‌کنند. علاوه بر خادمان بارگاه رضوی، مردم مشهد نیز در صبح اول محرم با حضور در حرم برای برپایی عزاداری از ولی‌نعمت خود رخصت می‌گیرند.
این مراسم با مدیحه‌سرایی همراه است. شایان ذکر است اشعار محتشم کاشانی جایگاه ویژه‌ای در مداحی و روضه خوانی این مراسم دارد. روضه‌خوانی
سابقه‌روضه‌خوانی درحرم‌رضوی به‌دوره‌صفویه می‌رسد. قدیمی‌ترین سند در این‌باره، مربوط به پرداخت حقوق محمدحسین روضه‌خوان برای روضه‌خوانی ایام عاشورای حسینی درسال1025قمری است. روضه‌خوانی درحرم مطهررضوی به سه شیوه نذری، وقفی ورسمی انجام می‌شود.
درروضه‌خوانی نذری، زیارت‌نامه‌خوان‌هابه‌درخواست زائران روضه‌خوانی می‌کنند. برگزاری روضه‌خوانی‌های رسمی از گذشته در آستان قدس معمول بوده و در اسناد دوره‌های صفوی و افشار به پرداخت انعام روضه‌خوان آستان قدس اشاره شده است.
همچنین اسناد دوره قاجار، به برپایی مراسم سوگواری و روضه‌خوانی در ایام محرم و صفر اشاره دارد. روضه‌خوانی و مداحی تاکنون ادامه داشته و پای ثابت مراسم عزاداری محرم و صفر است. بازار روی
ازجمله سنت‌های دیرین و پرشورعزاداری درمشهد سنت «بازاررَوی» است که این سنت ویژه دسته‌های عزاداری است که با تشریفات خاصی وارد حرم و پس از عزاداری از حرم خارج می‌شوند. این کار در روزهای تاسوعا و عاشورا اوج می‌گیرد.
درهمه تکیه‌ها و حسینیه‌های مشهد خارج‌شدن از تکیه برای بازارروی، آداب ویژه‌ای دارد. در این مراسم «علم» که نماد هیأت است به دست یک جوان سید داده می‌شود و ابتدا او از تکیه خارج می‌شود.
سپس نوحه‌خوان، سادات، روحانیون و بزرگان با ادب خاصی از در خارج می‌شوند و شروع به عزاداری می‌کنند تا به حرم رضوی برسند. از آنجا که در روزگار قدیم دسته‌های عزاداری در مشهد از بازار جنب حرم وارد حرم می‌شدند، این آیین به بازارروی معروف شد.
در مراسم بازارروی همه دسته‌ها از هر بخش و محله‌ای در بازار دور هم جمع شده و سپس وارد حرم می‌شوند. کرسی‌خوانی
کرسی‌خوانی از جمله مراسمی است که به‌جز حرم امام رضا (ع) در بسیاری از نقاط کشور هم مشابه آن برگزار می‌شود.
در این مراسم پس از ورود هیأت عزاداری به حرم چهارپایه‌ای در میان دسته عزاداری قرارمی‌دهند و یکی از مداحان پیشکسوت و خوش‌صدا روی آن می‌نشیند و به نوحه‌خوانی می‌پردازد. اصولا دراین برنامه مداح دمی می‌خواند و عزاداران با دمی دیگر پاسخ می‌دهند. خطبه‌خوانی شب عاشورا
مراسم خطبه‌خوانی و شمع‌گردانی شب عاشورا از آیین‌های کهن حرم رضوی است. در این مراسم خادمان آستان قدس رضوی در صحن انقلاب جمع شده و درحالی‌که شمع به دست دارند به قرائت خطبه ویژه این شب می‌پردازند.
این مراسم دو بار درسال برگزار می‌شود؛ یک بار شب عاشورا و بار دیگر با غروب روز شهادت امام‌رضا (ع). مراسم خطبه‌خوانی براساس وقف‌نامه علیشاه، حاکم وقت خراسان در1160هجری قمری آغازشده وازآن زمان تاکنون همه‌ساله درشب عاشورای حسینی وشب شهادت امام‌رضا (ع) برگزار می‌شود.
شام غریبان
این مراسم در شام دهم ماه محرم و از غروب عاشورای حسینی با حضور خادمان، دربانان و کفش‌داران حرم درحالی‌که شمع در دست دارند، در صحن انقلاب برگزار می‌شود.
طبق سنت دیرینه در این زمان چراغ‌های حرم تا حد زیادی خاموش می‌شوند تا شمع دست خادمان روشنی‌بخش صحن باشد.
این مراسم با نوحه‌خوانی همراه است. مردم و زائران از ساعتی پیش از برپایی مراسم شام‌غریبان، در دو طرف خیابان برای دیدن هیأت خدام جمع می‌شوند و با ذکر صلوات خادمان امام را بدرقه می‌کنند. نخل‌گردانی
در اسناد به‌جامانده از دوره صفویه و افشاریه اطلاعاتی در مورد اجرای مراسم نخل‌بندی در حرم امام‌رضا (ع) در روز عاشورا به چشم می‌خورد، درحالی‌که امروزه مراسم نخل‌بندی در حوزه مرکزی ایران رواج بیشتری دارد و در شهرهایی مانند مشهد به دست فراموشی سپرده شده است.
مراسم نخل‌گردانی مقدمات خاصی داشته است؛ تزیین و آرایش نخل یا همان «نخل‌بندی» از ضروریات آن به حساب می‌آمد. معمولا قبل از آغاز مراسم، نخل را با وسایل مختلفی ازجمله پارچه، آینه، کاغذ الوان، ورق نقره و طلا و دیگر زیورآلات تزیین می‌کردند تا هنگام حمل شکوه و جلوه خاصی داشته باشد.
قدیمی‌ترین خبر در مورد نخل‌بندی در حرم رضوی مربوط به عاشورای سال 1067 قمری است. روزهای عزای عمومی
روزهای عاشورا، اربعین، رحلت رسول‌ا...(ص)، شهادت امام‌حسن‌مجتبی (ع) و شهادت امام‌هشتم (ع) پنج روز عزای عمومی در حرم مطهر است.
درایام عزای عمومی ازخیابان‌های شیرازی، طبرسی، نواب‌صفوی وامام‌رضا (ع) هیأت به حرم مطهر مشرف وبا هدایت خادمان وارد حرم می‌شوند. درمراسم استقبال از هیأت‌های عزاداری یک یا دوخادم پیشکسوت سادات درورودی‌های حرم حاضر می‌شوند و به عزاداران خوشامد می‌گویند.
این علم و شمشیر حضرت امام است
مراسم سنتی اهدای پرچم به هیات‌های عزاداری سرگذشت جالبی دارد. چند روز منتهی به محرم هیات‌های عزاداری طی مراسم خاصی پرچم سیاه مزین به آستان قدس رضوی را ازتولیت دریافت می‌کنند. اهدای این پرچم به هیات‌های مذهبی دارای سابقه طولانی است. در نسخه‌ای خطی متعلق به قرن دهم هجری قمری، نشان یا پرچم آستان قدس نقاشی یا صورت‌برداری شده است.
تاریخچه شکل‌گیری آیین پرچم به اواخر دوره تیموری بازمی‌گردد. ازآن دوره علم یا پرچم درآستان قدس وجود داشته که هنگام استقبال از امرا و پادشاهان یاهنگام تسلیم شهر به مهاجمان بیرون می‌آورده‌اند. فضل‌ا... بن روزبهان خنجی درنقل حوادث ایام حمله ازبک‌هابه خراسان و آمدن شیبک‌خان در سال 915 قمری به حرم مطهرآورده است که نقبا و سادات وخدام در کوشش برای جلب‌توجه خان ازبک، علمی سبز با عصا و شمشیر مرصع به او پیشکش کردند و گفتند «این علم و شمشیر حضرت امام است».
منبع: جام جم
