آیین "قاباخلاما" تا "اوباش دانیق" در اردبیل / "برکت تورباسی"، کیسه ای با اندوخته های معنوی

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از سبلان ما، با فرارسیدن ماه مبارک رمضان، بوی خوش بندگی، حلاوت افطار و نوای ملکوتی «ربنا» بار دیگر مهمان قلوب مردم دیار اردبیل شده و کنج خانه ها و خلوت منازل رنگ الهی به خود می گیرد.

صدای آمدن ماه رمضان و یا به زبان محلی همان " اوروشلیق آیی" که می رسد هیجان و شور و شوق عجیبی در جای جای شهر اردبیل بر پا می شود که با آداب و رسوم خاصی نیز همراه است.

خطه کهن دارالارشاد اردبیل به لحاظ دارا بودن پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی آن، از جایگاه و ارزش والایی در میان مناطق مختلف برخوردار است، غبار روبی منازل و مساجد، پیشوازی از اوروشلیق آیی، افطاری و سحری هر کدام آداب و رسوم جذاب و متنوعی دارند که طراوت ویژه‌ای به قلوب الهی مردم متدین این دیار می‌بخشد.

آنچه که در نخسین گام می توان در آستانه رمضان و یا در روزهای روزه در بین مردم اردبیل شاهد بود، تغییر رفتار و منش آنهاست که با رفت و روب و غبارگیری منازل، خود را برای زدودن غبار مادی‌گرایی و گناه از دل آماده می‌کنند و معتقدند خانه‌ای که برای شروع ماه رمضان پاک نباشد خیر و برکت ماه مهمانی خدا، از آن دور می‌شود.

آیین "قاباخلاما" در اردبیل

مردم متدین اردبیل دو یا سه روز قبل از رویت هلال ماه رمضان با گرفتن روزه به پیشواز ماه رمضان می‌روند که به آن " قاباخلاما" می‌گویند.

نگاه کردن به آیینه و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بعد از رویت هلال ماه هنوز هم به عنوان یک رسم در بین برخی از زنان و مردان سالخورده مناطق روستایی استان اردبیل مرسوم است و معتقدند دل مومن باید در ماه مهمانی خدا همچون آیینه از آلودگی و گناه پاک و صیقل داده شود.

برپایی مجالس قرآن، خواندن زیارت های ویژه ماه رمضان به ویژه در شب های جمعه و شب های قدر شکوه خاصی دارد و از پیر و جوان و مرد و زن در این محافل با عشق و علاقه غیر قابل توصیف شرکت می کنند.

برپایی مجالس سخنرانی عالمان بزرگ اردبیل بعد از نماز ظهر و عصر در محل مساجد میرزا علی اکبر، جامع، سرچشمه و اعظم از جمله برنامه هایی است که سال ها است مردم این منطقه به ویژه جوانان را به خود جلب می‌کند و با یادآوری علوم دینی و اجتماعی خاطرات ماندگاری را در قلب و ذهنشان بر جای می‌گذارد.

سنت حسنه افطار و افطاردهی در اردبیل از همان هفته نخست ماه رمضان آغاز می شود و معمولا مردم افراد فامیل را به صرف افطاری در منازل دعوت می کنند..

افطاری دادن برای دیگران به قدری در بین مردم اردبیل از جایگاه بالایی برخوردار است که هر یک سعی می کند بر دیگری پیشی بگیرد و معمولا بهترین و شیرین ترین افطاری ها به تازه دامادها و تازه عروس ها و خانواده های آنها اختصاص دارد.

موسسات خیریه و نهادهای فرهنگی و اجتماعی نیز در طول ماه مبارک رمضان به ویژه ایام ولادت امام حسن مجتبی (ع) و ایام شهادت حضرت علی (ع) نیز با کمک های خیرین به مردم مناطق محروم افطاری می دهند.

"فرنی" با مربای گل، افطاری محبوب اردبیلی ها

در این ماه "فرنی" با مربای گل مهم ترین غذای افطار مردم اردبیل است که با آرد برنج و شیر تهیه می شود،.

بانوان اردبیلی یک هفته قبل از آغاز ماه رمضان اقدام به تهیه آرد برنج با هاون و یا دستگاه های آرد در قنادی ها می کنند تا در ایام ماه مبارک رمضان از آرد برنج کافی بهرمند باشند.

درست کردن مربای گل محمدی (قزل‌گول)، پخت یک حلوای بی‌نظیر در طعم و کیفیت به نام "اوماج حلواسی" که از گلاب قزل گول، شیر تازه، آرد و زعفران در تهیه آن استفاده می‌شود از جمله دست‌پخت‌های بانوان این دیار است که که به سفره های افطاری و در نهایت سنتهای ماه میهمانی خدا در اردبیل رنگ و لعابی بی‌نظیر می‌بخشد.

بعضی از زنان خانه دار در بهار با پرورش گل محمدی و یا گل رز در منزل خود اقدام به خشکاندن گل می کنند تا در ماه رمضان با تهیه مربا با آرامش خاطر به استقبال ماه رمضان بروند.

خرماهای تزیین شده با گردو، پنیر و سبزی، نان روغنی، آش رشته محلی، آش دوغ، سوپ و اخیرا شله زرد و حلیم از جمله غذاهایی است که سفره های افطار اردبیلی ها را رنگین می کند.

چند ساعت به افطار مانده مقابل شیرینی فروش ها به ویژه قنادی های زولبیا و بامیه، نان روغنی و بربری پزی ها، مغازه های فروش شیر، آش دوغ و حلیم پزی پر حرارت و شلوغ می شود دم افطار جنب و جوش عجیبی در شهر اردبیل ایجاد شده و تقریبا همه جا تعطیل می‌شود.

بانوان دارالارشاد با پخت انواع نان و دسر روزه داران را در کنار هم بر سر یک سفره گرد آورند چرا که این ماه تنها زمانی است که همه اهل خانه و گاهی اعضای یک فامیل با خلوص و صمیمیت کنار هم قرار افطار و سحر می خورند.

 "اوباش دان" و ختم آن به ندای آسمانی اذان 

بلند شدن برای سحری و سحری خوردن هم برای خود اردبیلی ها حال و هوای ویژه ای دارد، در گذشته همچون سایر مناطق کشور که وسیله آگاه شدن مردم از اوقات شرعی به شیوه امروزی فراهم نبود، عمدتا بیدار باش مردم برای اوباش دانبر عهده قرآن خوانان، شب بیداران رمضان، موذن‌های روستاها بود و در این میان بانگ صبحگاهی خروس های محلی نیز بر شور و شعف مراسم"اوباش دان"می افزود.

در برخی از مناطق اردبیل و روستاهای استان افراد شب زنده دار طبل زنان از کوچه ها و معابر مردم را برای بیدار شدن برای سحری خوردن یا همان "اوباش دانلیق" دعوت می کردند.

سحرگاهان در شهر و روستاهای این دیار یکی یکی روشن شدن چراغ خانه ها و فراخوانی زنجیر وار مردم به فریضه الهی منظره دیدنی دارد.

سحری خوردن همراه با شنیدن نوای دل انگیز دعای سحر توسط مدیحه سرایانی چون موذن اردبیلی و ختم آن با شیواترین ندای آسمانی یعنی اذان صبح، شهد ماه بندگی و مهمانی خدا را دو چندان می کند.

لیله القدری که پر قدر می شود

اما شب‌های احیا و نزول قرآن در اردبیل از جایگاه ویژه ای برخوردار است مساجد و حسینیه ها به ویژه مصلای شهر اردبیل مملو از بندگان درگاه الهی و تشنگان محبت رحمت الهی می شود.

در این شب ها آوای سوزناک «سبحانک یا لا اله الا انت، الغوث الغوث خلصنا من النار یا رب» هر اردبیلی برای رسیدن به کمال به اوج خود می رسد،

خانواده ها با شور تمام در صف های فشرده در مصلی ها و مساجد و تکایا حاضر شده و قرآن به سر می گیرند و از درگاه خداوند متعال برای پاک شدن از هر نوع گناهی طلب آمرزش و مغفرت می کنند.

مراسم بک یا الله اردبیلی ها زبانزد خاص و عام است چراکه در این مراسم بعد از سخنرانی و بیان فضایل و برکات شب های قدر توسط روحانی مجلس که عمدتا از عارفان و دلسوختگان معارف الهی است یکی از مداحان پیشکسوت دارالارشاد نیز با نوای سوزناکش در سوگ شهادت مولی متقیان حضرت علی (ع) و سید و سالار شهیدان امام حسین (ع) مومنین و روزه داران را با چشمان گریان و دلهای پریشان مهیای لقاء الله در این شب های پرفیض می کنند.

انتظار فرج 

23 رمضان متفاوت ترین شب این ماه برای مومنین دارالارشاد است چراکه در این شب که آخرین شب از لیالی قدر نیز است مومنین با توسل به بانوی دوعالم حضرت فاطمه زهرا (س) با دلهایی آکنده از غم و اندوه از بارگاه الهی ظهور منجی عالم را از درگاه الهی می خواهند.

بسیاری از مردم اردبیل نذرهایشان را در این شب ها ادا می کنند، در گذشته مومنین با پهن سفره افطار برای اقشار کم برخوردار، پخش غذای نذری، آش و حلوا نذر خود را ادا می کردند اما در سالهای اخیر در کنار این سنت حسنه، برگزاری گلریزان برای آزادسازی زندانیان جرائم غیر عمد مالی و احسان نانوایی ها، تعاون و همدلی مردم استان اردبیل در دستگیری از برادران دینی خود را چندین برابر کرده است.

دوختن "برکت تورباسی" همزمان با آخرین جمعه ماه رمضان

آیین دوختن کیسه برکت از دیگر رسوم مردم استان اردبیل و شهرهای اطراف دارالارشاد است که همزمان با آخرین جمعه ماه رمضان در مساجد شهرستان مشکین‌شهر برگزار می‌شود.

دوخت این کیسه‌ها معمولاً با ختم 30جزء قرآن کریم به پایان می رسد

این کیسه‌ها که بین مردم به برکت تورباسی معروف است، از پارچه نذری تهیه می‌شود و پس از آماده شدن، مقداری نمک و وجه نقد در آن قرار داده می‌شود و خانواده‌ها پس‌انداز خود را در طول سال داخل این کیسه قرار داده و در سفرهای زیارتی و کارهای عام‌المنفعه مورد استفاده قرار می دادند.

آدابی که از آنها چیزی جز یک نام بر جا نمانده است

در گذشته معروف بود که روز 27 ماه رمضان شب قصاص ابن ملجم است و در این روز زنان برخی مناطق کیسه‌ای می‌دوزند که به کیسه "مراد" یا "لعن ابن ملجم" معروف است که در این شب با هر سوزنی که به این کیسه می‌زنند، یک بار به ابن ملجم لعنت می فرستند.

گرچه این آئین سنتی ویژه در گذر زمان به کلی رنگ باخته و شاید الان در برخی روستاها فقط و آن هم به ندرت این رسم دیرین ماه رمضان و شبهای احیا را مشاهده کرد اما به صراحت می‌توان گفت که آئین کیسه‌دوزی هم همچون دیگر آئیینهای رمضان در اردبیل به کلی به فراموشی سپرده شده است.

یکی دیگر از آدابی که در طول سالهای متمادی در بین فرهنگ مردم اردبیل رنگ باخته است آئین بیدار کردن همسایگان برای سحری یا همان "دق الباب" است که این رسم نیز همچون سایر رسم‌های ویژه ماه مبارک رمضان به کلی از فرهنگ دینی مردم استان اردبیل حذف شده است.

در عصر واپسین روز از ماه رمضان بسیاری از خانواده ها در بسیاری از شهرها و روستاها به زیارت اهل قبور رفته و نذر و احسان می‌کنند در اردبیل کسانی که قبل از این عید یعنی در فاصله عید فطر و یکی از اعیاد رسمی قبل از آن، یکی از افراد خانواده خود را از دست داده اند در آن روز در خانه می مانند و دوستان و آشنایان برای همدردی و تبریک عید فطر نزد آنها می روند این مراسم صبح روز عید در مساجد مخصوص برادران و در بعد از ظهر آن روز در منزل شخصی متوفی مخصوص بانوان برگزار می شود که معمولاً از میهمانان با چای و حلوا و خرما پذیرایی می شود.

ذکات فطریه قبل از نماز عید فطر

شب عید فطر، شب شور و شعف شب زنده داران در ماه رمضان است، در این شب که شب مراد و دریافت جوایز یک ماه تلاش و بندگی خداوند متعال و رهایی از قید و بند شیطان است، سالخوردگان با تجمع در مساجد به راز و نیاز با پروردگار می پردازند و جوانان با حضور در امامزاده ها و مزار شهدای گمنام با توسل به ائمه معصومین (ع) و شهدای گرانقدر، عاقبت به خیری را از خداوند متعال درخواست می کنند.

لحظه ای مانده به اوباش دان، مومنین روزه دار در دل تاریکی شب پس از اخذ وضوء ذکر بر لب گویان، پای پیاده به سمت مصلی عازم می شوند تا با شرکت در دعای کمیل و زیارت عاشورا آماده نماز پرشکوه عید فطر شوند.

در بیشتر روستاهای اردبیل مردم نماز عید را در بیرون از مساجد و منزل در فضای باز به جماعت و با شکوه تمام برگزار می‌کنند در پایان عده‌ای خود را برای پخت نان های مخصوص محلی" فطیر" و " نزیه" که متشکل از آرد، شکر، شیر، زردچوبه، کره و حلواست آماده می‌کنند و در این روز بوی خوش پخت نان در تنور داغ و حلوا با دوشاب محلی فضای روستا را پرمی‌کند.

عیدی گرفتن و عیدی دادن به ویژه برای دخترانی که در خانه بخت هستند از رسوم قدیمی مردم اردبیل است در این روز هر کس با یک بسته شیرینی و یا نان و حلوای محلی از میهمانان خود پذیرایی می کند.

از گذشته رسم بر این بوده که برای شادباش عید فطر خانوداه‌هایی که پسران دم بخت دارند هدایایی را به عنوان خونچه عید به همراه سینی حلوایی که برای عید فطر پخته می‌شود و با تزئینات خاص به خانواده عروس پیشکش می‌کنند و در این مراسم از دوستان و فامیل هم دعوت می‌شود که اردبیلی ها هنوز هم با انجام این کار در واقع آئین و سنت دیرینه "فیطیر بایراملیقی" را به جا می‌آورند.

از دیگر رسوم معمول عید فطر که در اردبیل معمولا پیش از ظهر عید فطر انجام می‌شود دیدار از بزرگان فامیل و خانواده‌های عزادار اقوام و فامیل است و معمولا خانوده‌هایی که در فاصله عید فطر و یکی از اعیاد رسمی قبل از آن یکی از عزیزان خود را از دست داده‌اند پیش از ظهر روز عید فطر مراسمی ساده را یا در مسجد و یا در منزل متوفی برگزار و از میهمانان با چای و حلوا و خرما پذیرایی می‌کنند.