از مکتب باقری تا مکتب سلیمانی
برپایه دستور و مطالبه صریح و عالمانه رهبر معظم انقلاب، برای شناخت، تبیین و تعیین نقش و جایگاه شهید حسن باقری در دفاع مقدس، ابتدا باید مبانی نظری و فکری و شاخص‌های مکتب شهید باقری را تبیین و مشخص کرد و سپس به مکتب سلیمانی و ابعاد وجودی آن شهید که از جمله پرورش‌یافتگان این مکتب به شمار می‌آیند، پرداخت.
خبرگزاری میزان - غلامرضا سلگی - مکتب، تعاریف متعدد و متنوعی دارد، مانند جهان‌بینی و نظام منسجم رفتاری در یک حوزه معین، مانند مکتب کمال‌الملک، مکتب امپرسیونیست، یا یک نظام فلسفی و ادبی و جز اینها، که جملگی اینها را مکتب گویند.
از نظر شهید مطهری مکتب عبارت است از: «یک تئوری کلی، یک طرح جامع و هماهنگ و منسجم که هدف اصلی، کمال انسان و تأمین سعادت همگانی است و در آن، خطوط اصلی و روش‌ها، باید‌ها و نبایدها، خوب‌ها و بدها، هدف‌ها و وسیله‌ها، نیاز‌ها و درد‌ها و درمان‌ها، مسئولیت‌ها و تکلیف‌ها مشخص شده باشد و منبع الهام تکلیف‌ها و مسئولیت‌ها برای همه افراد بوده باشد».
مقام معظم رهبری اقبال و ارادات مردم به امام راحل را به مکتب امام خمینی (ره) تعبیر کردند و در این‌باره می‌فرمایند: «ارادت مردم به امام بزرگوار، به معنی پذیرش مکتب امام به عنوان راه روشن و خط روشن حرکت عمومی و همگانی ملت ایران است؛ یک راهنمای نظری و عملی است که کشور و ملت را به عزت و پیشرفت و عدالت می‌رساند».
معظم‌له در جای دیگر و به مناسبت شهادت شهید سلیمانی، بار دیگر این تعبیر را برای این شهید بزرگوار به کار بردند که خالصانه عمر خود را در عرصه‌های گوناگون انقلاب اسلامی صرف کردند.
نکته اساسی این است که برای شناخت مکتب سلیمانی، ابتدا باید مکتب باقری را بشناسیم، چرا که قاطبه فرماندهان دفاع مقدس و به‌ویژه شخصیت شهید سلیمانی پروش‌یافته و دانش‌آموخته مکتب باقری هستند. درواقع می‌توان گفت مکتب سلیمانی در امتداد مکتب باقری قرار دارد و اگر در دوران دفاع مقدس شخصیتی، چون شهید باقری نبود فردی با خصوصیات شهید سلیمانی پرورش نمی‌یافت و درنتیجه امروز پدیده‌ای به نام مکتب سلیمانی شکل نمی‌گرفت.
در این زمینه شهید سلیمانی، حسن باقری را بهشتی جنگ و پرورش‌دهنده همه فرماندهان جنگ و از جمله خود، می‌نامد، آنجا که اظهار می‌دارد:
«حسن واقعاً یک رهبر بود. تعبیرم این است که او بهشتی جنگ بود. یعنی همان نقشی که مرحوم بهشتی برای انقلاب و امام داشت، حسن باقری همان نقش را برای جنگ و جبهه داشت.] با قطعیت می‌توان گفت [همه فرماندهان قدیمی جنگ نظرشان این است که اگر حسن زنده می‌ماند، در وضعیت جنگ قطعاً تأثیر داشت. او پرورش‌دهنده همه ما بود» (دهقان، 1392: 11).
حسن باقری از جوان‌ترین فرماندهان عالی‌رتبه دوران دفاع مقدس و رهبر معظم انقلاب وی را «نابغه اطلاعات جنگ»، نامید و نیز در جای دیگری با تعابیر بلندی از ایشان یاد می‌کنند، آنجا که می‌فرمایند: «شهید حسن باقری بلاشک یک طراح جنگی است. کِی؟ در سال 1361 کِی وارد جنگ شده است؟ در سال 1359؛ این مسیر حرکت از یک سرباز صفر به یک استراتژیست نظامی، یک حرکت بیست‌ساله، بیست‌وپنج‌ساله است؛ این جوان در ظرف دو سال این حرکت را کرده است» (25آذر1392).
حسن باقری در نزد آحاد فرماندهان ارتش و سپاه در دوران دفاع مقدس، از چنان ویژگی‌ها و صفات برجسته‌ای برخوردار است که همانندی ندارد و آن ویژگی‌ها و خصوصیات را در فردی دیگر نمی‌توان یافت. در ادامه فقط به بخش بسیار کوچکی از این ویژگی‌ها و صفات (قطره‌ای از دریای وجودی حسن باقری) اشاره می‌شود، ویژگی‌هایی چون؛ آرزوی شهادت، آنالیز دشمن و نیروی خودی (نقاط ضعف و قوت)، ابتکار در حوزه نظر و عمل، اتکا نداشتن به مادیات، ادوات و تجهیزات، اراده متکی به توکل، ارائه طرح‌های ابتکاری، بالا بردن سطح یادگیری خود و دیگران، باهوش و طراح در ابعاد صف و ستاد، برجستگی در دو بعد مسائل تاکتیکی و استراتژیکی و بصیرت بی‌بدیل و همانند.
پرورش‌دهنده همه ما با تفکر «ما می‌توانیم» امام (ره)، پشتکار و ثبات قدم، تسلط کامل بر اطلاعات، عملیات و فرماندهی، تعیین راهبُرد نحوه جنگیدن با دشمن، تغییردهنده راهبُرد و تحول انقلابی در جنگ، تغییردهنده سرنوشت فتح‌المبین، تفکر پیوسته، توکل خیلی بالا به خدا، توکل واقعی به خدا، تیزبین، چهره‌ای بسیار متعهد، با انگیزه، انقلابی و دلسوز، حلال مشکلات نیروها حین عملیات.
خدامحور، دارای تفکر تحول‌زا، دارای نبوغ دیدگاه وسیع و راهبُردی، دارای نظم فکری، برنامه و قدرت برنامه‌ریزی، دارای نگاه راهبُردی و ارزیابی میدانی، دارای ویژگی ایده‌پردازی و تولید اندیشه، داشتن دید باز در مباحث راهبُردی و کلان، داشتن شم راهبُردی، در طراحی عملیات بسیار خوش‌فکر و صاحب‌نظر، راشد و پرورش‌دهنده ما، ساختن و تربیت افراد، صاحب نقطه‌نظرات راهبُردی، صلابت بسیار بالا، صمیمیت، شجاعت، خلاقیت و مدیریت، عامل اصلی آزاد سازی خرمشهر، فرآیندگرا و برنامه محور، فرمانده جامع‌نگر با نگرش همه‌جانبه و فرمانده‌ای به تمام معنی اسلامی.
فرمانده‌ای توانمند در سه حوزه استراتژی، تاکتیک و عملیات، فرمانده‌ای فکور در جنگ انقلابی، قاطعیت در عمل، قدرت تشخیص بالای ایشان همانند یت‌االله بهشتی، کادر‌سازی و تربیت فرماندهان، گوش دادن به حرف‌های افسران ارتش عراق با روش خاص خود، لزوم تغییر استراتژی جنگ، نداشتن ذره‌ای هوای نفس، نفوذ کلام حسن و حرف شنوی امثال احمد کاظمی، احمد متوسلیان و حسین خرازی از وی.
نگاه به فرماندهان عراقی به عنوان سرمایه آینده عراق، مبدع و متخصص روش توسعه تجربی و حصول موفقیت نیرو‌های مسلح ایران با این روش، متکی نبودن صِرف به گزارشات دیگران، مشارکت‌دهی جمعی در برنامه‌ها، مطرح کردن مسئله تغییر استراتژی جنگ و مردمی شدن جنگ، نبوغ، ایده‌پردازی، تولید فکر نو، نوآوری و طرح جدید، نقشی مؤثر در پیروزی خرمشهر، نگرش سیستمی همه جانبه و جامع، نلرزیدن و عوض نشدن لحن و رفتار حین هدایت عملیات، واجد تفکر استراتژیک، وادار کردن همه به فکر در مورد مسائل بلند مدت جنگ، واقع شدن نظراتش، هدایت با صلابت عملیات و هنر شهید حسن باقری: «پدافند از نقاط قوت خودی، تهاجم به نقاط ضعف دشمن».
از سوی دیگر، مقام معظم رهبری در زمینه تأثیرگذاری حسن باقری در دفاع مقدس، فرامین و نظرات نافذی دارند و به عنوان مطالبه، کار‌های فعلی انجام شده در رابطه با ایشان را مناسب ندانسته و با تأکید بر درخواست شناساندن بهتر ایشان، بر ضرورت بازشناسی تأثیر این شهید در دفاع مقدس تأکید می‌فرمایند. در این خصوص، مورخ 28آذر1386، مقام معظم فرماندهی کل قوا خطاب به سردار سرلشکر پاسدار محمد باقری فرموده‌اند: «چرا در خصوص شهید باقری کار خوبی نشده و کتاب مناسب وجود ندارد؟ ایشان فرد تأثیرگذاری در دفاع مقدس بوده و ضروری است در مورد ایشان کار‌های بهتری بشود».
برپایه این دستور و مطالبه صریح و عالمانه رهبر معظم انقلاب، برای شناخت، تبیین و تعیین نقش و جایگاه شهید حسن باقری در دفاع مقدس، ابتدا باید مبانی نظری و فکری و شاخص‌های مکتب شهید باقری را تبیین و مشخص کرد و سپس به مکتب سلیمانی و ابعاد وجودی آن شهید که از جمله پرورش‌یافتگان این مکتب به شمار می‌آیند پرداخت.
درواقع شناخت مکتب سلیمانی و سایر پرورش‌یافتگان در گرو شناخت و تبیین مکتب باقری است، و غیر از این امکان ندارد و شاید بهتر است گفته شود کار ناقص مانده است.
با این استدلال، می‌توان ویژگی‌های مکتب باقری را که شامل خطوط اصلی و روش‌ها، باید‌ها و نبایدها، خوب‌ها و بدها، هدف‌ها و وسیله‌ها، نیاز‌ها و درد‌ها و درمان‌ها، مسئولیت‌ها و تکلیف‌ها است را در بیانات مقام معظم رهبری و فرماندهان ارشد ارتش و سپاه در دوران دفاع مقدس در رابطه با شهید حسن باقری، می‌توان یافت و مؤلفه‌های آن را استخراج کرد.
هرچند، همانطور که مقام معظم رهبری بیان فرموده‌اند و به درستی هم اظهار داشته‌اند، تاکنون آنگونه که باید در مورد شخصیت شهید باقری و ابعاد وجودی‌اش کار درخور نشده است و این امر می‌تواند ناشی از دلایل گوناگونی باشد که در بین متولیان امر شکل گرفته است. از جمله این دلایل عبارتند از؛
1- عدم آگاهی، 2- سستی و کاهلی،3- کم‌رنگ شدن اهمیت و اولویت آن، 4- گذر زمان و فراموشی عارض شده، 5- واگذاری میدان روایت به نااهلان و احیاناً دشمن،6- و مقاومت در برابر پذیرش این واقعیت، شکل‌گرفته است.
در این مورد بدون آنکه بخواهیم به آسیب‌های شش‌گانه فوق ورود نماییم و قضاوتی داشته باشیم، می‌توان فقط به گلایه ابوشهاب از فرماندهان دوران دفاع مقدس بسنده کرد، تا مطلب بخوبی عیان شود.
وی در میزگرد روایت شفاهی تاریخ دفاع مقدس و در جمع فرماندهان فعلی اظهار داشته است که: «ما یک گروه 60 نفره از کردستان بودیم. رفتیم پایگاه منتظران شهادت] گلف [.. من آنجا فقط آقای افشردی] حسن باقری را دیدم. روحش شاد. در سیستم سپاه خیلی مظلوم است. حتی بین فرماندهان اسمش زیاد مطرح نیست. به نظر بنده، از لحاظ دقت عملیاتی - اطلاعاتی بهترین و بی‌نظیرترین بود».
اما به دور از وضعیت فعلی، ویژگی‌ها و خصوصیات شخصیتی شهید حسن باقری را مطابق نظر مقام معظم رهبری و قاطبه فرماندهان ارشد ارتش و سپاه، چه آنان که به درجه رفیع شهادت نائل آمده‌اند و چه آنانی که در قید حیات هستند، می‌توان در یک الگوی پارادایمی با روش علمی داده بنیاد، به صورت زیر سازماندهی و تبیین نمود: پدیده محوری: مکتب حسن باقری
فرامقوله‌ها: متغیر‌های علی، متغیر‌های زمینه‌ساز، متغیر‌های بازدارنده، راهبرد‌ها، پیامد‌ها
مقوله‌های اصلی: ایمان و اعتقاد، ولایتمداری، مردم‌داری، خانواده محوری، فرماندهی (رهبری و مدیریت)، دشمن شناسی
مقوله‌های فرعی: اخلاص، اخلاق‌مداری، پیش‌روندگی، پیش‌برندگی، خلاقیت، نوسازی، هوشمندی، صلابت، پرهیز از تفرقه، داشتن دکترین و استراتژی، صبر و بردباری
در اینجا ذکر این نکته ضروری است که ما نمی‌خواهیم مکتب شهید باقری را تعریف کنیم بلکه قرار است این مکتب تبیین شود و باید به این نکته توجه نماییم که مکتب باقری مکتبی است که باقری را ساخت، نه مکتبی که باقری ساخته باشد.
چنین آدم‌هایی هیچ‌وقت نگفتند من، بلکه همیشه گفتند مکتب من. نگاه شهید باقری به کار در این دنیا، نگاهی عملگرایانه، اما به دور از هرگونه نام و نشان است. این‌جور اشخاص اگر برای خود شأنیت قائل بودند و خود را هدف می‌دانستند، نمی‌توانند الگو شوند؛ بنابراین معیار مکتب باقری است که شهید حسن باقری یکی از آثار این مکتب است.
وقتی رهبر انقلاب تعبیر به مکتب می‌کنند، منظورشان صرفاً دعوت به شخص‌پرستی، حتی قهرمان‌پرستی نیست. ارزش چنین اشخاصی به این است که فانی در مکتب‌اند. درواقع این همان مکتب انبیا و توحید و همان مکتبی است که امام در این عصر احیا کرد و امثال باقری محصل و محصول این مکتب‌اند.
و، اما وظیفه امروز ما، تبیین و ترویج مکتب شهید «حسن باقری» است، به نحوی که این مکتب به الگویی درس‌آموز برای همگان به ویژه نسل جوان تبدیل گردد. در این میان، نقش اساتید دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و رسانه‌ها، بیش از دیگر اقشار جامعه برجسته و حیاتی است که باید به بهترین شکل ممکن نقش خود در این خصوص ایفا کنند.
همانگونه که مقام معظم رهبری از همگان خواستند که شما اگر حادثه دفاع مقدس را روایت نکنید، دشمن روایت می‌کند، هر جور دلش می‌خواهد؛ توجیه می‌کند، دروغ می‌گوید»، و از این شرایط به عنوان جنگ روایت‌ها»، یاد نموده‌اند.
لازم است که این مکتب را ما روایت کنیم، براین اساس؛ «کار عده‌ای که به میدان جنگ رفتند دیگر تمام شد. پس از پایان کار آنها، کار یک خیل عظیم دیگری آغاز می‌شود» و بر پایه این استدلال، مکتب شهید باقری را «بایستی مستند کرد، تبیین کرد، مستدل کرد تا براساس اینها آثار هنری به‌وجود بیاید» و حقیقت این مکتب را آنگونه که باید باشد نه کم و نه زیاد، توصیف، تحلیل و تبیین کرد و الگویی دست‌یافتنی از شهید باقری در اختیار همگان و به‌ویژه در اختیار نسل جوان که نیروی محرکه جامعه به شمار می‌آید قرار دهیم و بدین‌گونه است که مکتب شهید باقری این پدیده بی‌بدیل نبرد‌های معاصر و دوران دفاع مقدس از گزند تحریف در امان خواهد ماند.
با توجه به اهمیت، جایگاه و نقش بی‌بدیل شهید حسن باقری در جنگ و ضرورت تبیین نظری این موضوع، تحقیقات متعدد و پیوستاری با هدف ارائه الگوی پارادایمی مکتب شهید حسن باقری و یکی از آثار مهم آن که بروز و ظهور مکتب سلیمانی است، لازم است انجام شود و به دنبال پاسخگویی به سوالات اصلی و فرعی زیر می‌باشد:
سول اصلی: الگوی مکتب حسن باقری از دیدگاه رهبر معظم انقلاب و فرماندهان ارشد دوران دفاع مقدس چیست؟ با توجه به سوال کلی فوق، سوالات فرعی پژوهش عبارتند از: متغیر‌های علی مکتب حسن باقری کدام است؟ متغیر‌های زمینه‌ساز مکتب حسن باقری کدام است؟ متغیر‌های بازدارنده مکتب حسن باقری کدام است؟ مکتب شهید باقری دارای چه راهبرد‌هایی است؟ پیامد‌های مکتب حسن باقری کدام است؟
یک سوال اساسی که انتظار می‌رود پاسخ آن پس از تبیین الگوی مکتب حسن باقری استخراج گردد، اینکه پدر دفاع مقدس کیست؟
برای نیل به این هدف، اقدام‌های زیرساختیِ اساسی که باید شکل بگیرد لازم است. از جمله این اقدامات زیرساختی را می‌توان در شش گام به صورت زیر دسته بندی نمود:
گام نخست: ابتدایی‌ترین و شاید مهمترین قدم برای شناخت و تبیین مکتب شهید باقری استفاده از نظرات افراد و اشخاصی است که با شهید باقری و در کنار وی زندگی کرده و یا حشر و نشر داشته‌اند و شناخت عمیقی از ایشان دارند، که این شناختِ خود را در قالب مصاحبه ابراز داشته‌اند.
در حال حاضر جامعه آماری برای شناسایی و تبیین این مکتب، خلاصه شده 17 جلد کتاب موجود در موسسه شهید باقری بوده، که در قالب 3 جلدکتاب تدوین و به چاپ رسیده است.
گام دوم: سازماندهی کلیه مصاحبه‌های 17 جلد کتاب‌های تدوین شده در موسسه است که به صورت تمام شماری و در 5 محور با بهره‌گیری از روش‌های استاندارد مستندسازی شده و به چاپ خواهد رسید.
گام سوم: توسعه گام دوم و تسری مستندسازی به کلیه اسناد و مدارک موجود در موسسه جهت تولید گنجواره مکتب حسن باقری با استناد به اسناد بیشمار و قطعی.
گام چهارم: شناسایی و بهره‌برداری از کلیه اسناد و مدارکی که در سایر مراکز، موسسه‌ها، پژوهشگاه‌ها و درباره شهید حسن باقری وجود دارد در جهت توسعه و تکمیل گام سوم و تولید اطلس بزرگ روایی مکتب شهید حسن باقری.
گام پنجم: شناسایی و بهره‌برداری از کلیه اسناد و مدارکی که در سایر مراکز، مؤسسه‌ها، پژوهشگاه‌ها و در خارج از کشور درباره شهید حسن باقری وجود دارد، در جهت توسعه و تکمیل گام چهارم و تولید اطلس بزرگ روایی مکتب شهید حسن باقری در سطح بین‌الملی. گام ششم: تولید اصطلاح‌نامه (تزاروس) مکتب شهید حسن باقری.
گام هفتم: تولید دایره‌المعارف بزرگ مکتب شهید حسن باقری؛ بنابراین در مقطع کنونی، علاوه بر گام‌های شش‌گانه فوق که هم‌اکنون آغاز شده است، لازم است همه مسئولان و زمامداران حکومت، نخبگان حوزه علم و فرهنگ و نویسندگانی که توان قلم زدن در حیطه شخصیت شهید حسن باقری را دارند و بار سنگین شناخت، حفظ، پالایش، تبیین، تولید و ترویج و انتقال آثار و منابع درباره شهید حسن باقری به آیندگان بر دوش آنان است، دلسوزانه تمام همت خود را به کار بندند که بیش از پیش این معدن عظیم را مورد کاوش قرار داده، گنج‌های پنهان آن را استخراج نموده، جلا داده و در قالب‌های گوناگونی ارائه دهند تا در اختیار سایر نخبگان جامعه و آحاد مردم و به‌ویژه نسل جوان قرار گیرد، باشد که نسل امروز و نسل‌های آینده از این سرچشمه زلال حقیقت سیراب گردند.