استقرار نظامیان آمریکا در حیاط خلوت روسیه برای رقابت با چین!

به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو، «شیرعلی رضائیان» کارشناس مسائل سیاسی تاجیک در مطلبی به خروج آمریکا از افغانستان و احتمال استقرار پایگاه در کشورهای آسیای مرکزی اشاره کرد.

در این مطلب آمده است: مطرح شدن موضوع احتمال استقرار نظامیان آمریکا در کشوهای آسیای مرکزی که به طور مشخص از قزاقستان، تاجیکستان و ازبکستان نام برده می شود، مهمترین خبر مربوط به این منطقه طی ماه های اخیر بوده است.

این خبر در پس زمینه روندهای فعلی افغانستان و سناریوهای احتمالی توسعه آن، اهمیت ویژه ای پیدا می‌کند. تاکنون چندین گزارش در مورد این موضوع، ظرفیت ها و نقاط ضعف کشورهای منطقه منتشر شده است که بدون شک منحصر به فرد بودن مسئله را نشان می دهد.

احتمالا با مشخص تر شدن شرایط مربوط به این موضوع، مطالب و تحلیل های بیشتری منتشر شده و این بحث بهانه مناسبی برای جنگ اطلاعاتی را فراهم خواهد کرد. به صورت طبیعی رقبای ژئوپلیتیک آمریکا در آسیای مرکزی فعالیت های گسترده ای را در راستای ارعاب نخبگان کشورهای میزبان بالقوه این پایگاه ها انجام خواهند داد. همچنین ممکن است برخی از مشکلات غیرمنتظره برای کشورهای میزبان بالقوه پیش آید که این همه با هدف اعمال فشار انجام خواهد شد.

*** شرایط خاص کشورها برای ایجاد پایگاه نظامی خارجی

موضوع ایجاد پایگاه های قدرت های خارجی در آسیای مرکزی با توجه به فضای ژئوپلیتیک منطقه با حساسیت های روسیه روبرو خواهد شد زیرا رسما فقط این کشور است که نیروهای نظامی خود را در آسیای مرکزی مستقر کرده و نسبت به ورود هر کشور رقیب خود به این منطقه نظر منفی دارد. بنابراین بررسی بحث پیامدهای احتمالی ایجاد پایگاه یا پایگاه های نظامی آمریکا در آسیای مرکزی مهم خواهد بود.

اما قبل از بررسی این موضوع، باید به این نکته توجه داشت که سه کشور یادشده دارای شرایط خاصی می باشند، قزاقستان و تاجیکستان عضو سازمان پیمان امنیت جمعی بوده و طبق اسناد این سازمان، فقط در صورت موافقت همه اعضا حق ایجاد پایگاه نظامی کشوری دیگر در قلمرو خود را پیدا می‌کنند. به طور طبیعی، با توجه به وضعیت فعلی روابط روسیه با آمریکا (به ویژه در مورد اوکراین)، «مسکو» هرگز خواستار بازگشت ارتش آمریکا به آسیای مرکزی نخواهد بود، زیرا بسیاری از فعالیت های انجام داده «مسکو» تا سال 2014 را بی اثر خواهد کرد.

در دکترین سیاست خارجی ازبکستان که در سال 2012 به تصویب رسید، بر عدم حضور پایگاه های نظامی خارجی در قلمرو این کشور تاکید شده است. همچنین آمده است که این کشور در فعالیت های سازمان های نظامی - سیاسی شرکت نخواهد کرد. چنین یک تصمیمی پس از حوادث «اندیجان» در سال 2005 و خروج نظامیان آمریکا در همان سال از این کشور، عضویت دوباره ازبکستان در سازمان پیمان امنیت جمعی در سال 2006 و خروج دیگر باره آن از این سازمان در سال 2012 گرفته شد.

*** پیامدهای احتمالی حضور پایگاه نظامی خارجی

ایجاد پایگاه نظامی آمریکا در یکی از کشورهای آسیای مرکزی چه پیامدهای را می تواند به همراه داشته باشد و در این رابطه به چه نکاتی باید توجه داشت؟

نخست اینکه ایجاد «شبکه شمالی» توسط کشورهای عضو ناتو در سال 2008 که هدف پشتیبانی از نیروهای آیساف از طریق آسیای مرکزی را در نظر داشت، منجر به تغییر چشمگیری در سطح و محتوای روابط درون منطقه ای شد. این موضوع از سال 2010، یعنی در آستانه خروج نیروهای اصلی آیساف (که قرار بود تا سال 2014 افغانستان را ترک کنند) رقابت شدیدی بین کشورهای آسیای مرکزی برای استفاده از قلمرو و زیرساخت های حمل و نقل آنها را به بار آورد.

بنابراین اگر شبکه شمالی دوباره جهت خروج تجهیزات، محموله ها و نیروهای بین المللی از افغانستان مورد استفاده قرار گیرد، احتمالا رقابت شدید دیگری را ایجاد خواهد کرد. زیرا کشورها با ارائه قلمرو خود مقداری پول و تا حدی اسلحه نیز به دست می آورند. به این دلیل تکرار آنچه در سال 2010-2011 رخ داد (یعنی تلاش های یک کشور خاص برای نهایت استفاده از خروج نیروها از افغانستان از طریق قلمرو آسیای مرکزی) امکان پذیر خواهد بود. این اتفاق احتمال دارد دستاوردهای اخیر همکاری های نزدیک منطقه ای را زیر سوال برد.

بنابراین اگر کشورهای آسیای مرکزی در رابطه به این موضوع هماهنگ اقدام کنند، امکان حفظ منافع منطقه ای بیشتری را خواهند داشت.

دوم اینکه ایجاد پایگاه نظامی آمریکا در آسیای مرکزی باعث افزایش بیشتر رقابت بین قدرت ها در منطقه خواهد شد. بدون شک روسیه و چین نسبت به بحث حضور نظامی آمریکا در منطقه حساس هستند. تجربه سال های گذشته نشان می دهد که «مسکو» و «پکن» در صورت پیش رفتن تحولات در این مسیر فشارهای خود بر دولت های آسیای مرکزی را افزایش خواهند داد یا گزینه های دیگری را مطرح خواهند کرد.

به طور کلی اقدام آمریکا برای گسترش حضور خود در آسیای مرکزی را می توان با توجه به اهداف زیر ارزیابی کرد:

الف. هدف اصلی: کاهش نفوذ چین در آسیای مرکزی یا تشدید رقابت میان آمریکا و چین

در مراحل پایانی دولت «ترامپ» در نوامبر سال 2020، اسم «حرکت اسلامی ترکستان شرقی» که قبلا به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می شد، از لیست سازمان های تروریستی حذف شد. این اقدام به دولت بایدن امکان می دهد تا از ابزارهای مختلفی برای رقابت با چین استفاده کند و از حرکت اسلامی ترکستان شرقی به عنوان «سازمان آزادیبخش ملی» یا با نامی دیگر بهره برداری به عمل آورد.

تشدید رقابت بین آمریکا و چین در سراسر جهان و از جمله در آسیای مرکزی پیامدهای مثبتی به همراه نخواهد داشت زیرا برای کشورهای منطقه می تواند مشکلات غیر قابل پیش بینی به بار آورد. به عنوان مثال، اگر گروه های تروریستی و شبه نظامی خارجی مستقر در شمال افغانستان علیه پکن اقدامی کنند، منطقه آسیای مرکزی با چالش های جدی امنیتی روبرو خواهد شد.

ب. هدف ثانویه: کاهش نفوذ روسیه در آسیای مرکزی یا تشدید رقابت آمریکا با روسیه

بر اساس طرح دیدگاه های مختلف کارشناسان روسی، حضور گسترده آمریکا در آسیای مرکزی در درجه اول علیه چین بوده و رقابت با روسیه یک هدف ثانویه می باشد که در صورت لزوم می تواند به هدف شماره اول تبدیل شود.

روسیه موفق به حفظ نفوذ قابل توجهی در آسیای مرکزی شده است که کاهش آن کار ساده ای نیست، اما با این وجود تجربیات اخیر حاکی از امکان پذیری این امر می باشد. اقدامات جدید کشورهای غربی برای کاهش نفوذ روسیه در فضای اطلاعاتی (رسانه ای) منطقه از طریق حمایت از رسانه های جدید به زبان های دولتی (رسمی) آسیای مرکزی ممکن است در طولانی مدت موثر تمام شود زیرا این اقدامات به طور اساسی علیه کشورهای رقیب انجام می شود.

بنابراین در مجموع تشدید رقابت بین آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی نیز برای منطقه پیامدهای مثبتی به همراه نخواهد داشت.

ج. گسترش همکاری در چارچوب قالب «5+1» (کشورهای آسیای مرکزی و آمریکا)

این موضوع رویکرد جلوگیری از افراط گرایی و تروریسم و همچنین تعاملات در زمینه های اقتصادی و زیرساختی را در نظر دارد. اجرای پروژه های تحت حمایت آمریکا منجر به پیوند افغانستان و آسیای مرکزی خواهد شد. امروزه برخی از کارشناسان ازبکستانی دیگر افغانستان را بخشی از آسیای مرکزی می دانند که این امر می تواند درک و شناخت پساشوروی از منطقه را کنار بگذارد و منجر به تغییر اساسی در این راستا شود.

روسیه و چین احتمالا تمام تلاش خود را برای جلوگیری از ایجاد پایگاه نظامی آمریکا در آسیای مرکزی انجام خواهند داد. بنابراین رقابتی که در فضای رسانه ای آسیای مرکزی با حمایت این کشورها به نظر می رسد، جدی تر خواهد شد.

تشدید رقابت قدرت های جهانی در آسیای مرکزی احتمال وقوع اتفاقات مختلف در همسایگی منطقه (به عنوان مثال در «سین کیانگ») یا در داخل منطقه (به عنوان مثال دره «فرغانه» یا درگیری های بین اقوام) را افزایش خواهد داد زیرا وجود پایگاه های نظامی کشورهای مختلف در منطقه با آنکه از یک سو باعث ایجاد توازن می شود، از سوی دیگر منجر به کاهش سطح امنیت همه کشورها خواهد شد.

به عبارت دیگر حضور پایگاه نظامی خارجی نه تنها تأثیر مثبتی در رابطه به تامین امنیت دارد، بلکه تهدیدهای خاصی را نیز ایجاد می کند.

این نکته قابل ذکر است که طی چهار سال اخیر در آسیای مرکزی اقدامات زیادی جهت کاهش منابع تهدیدات داخلی انجام شده و امروزه یک نوع سیستم جدید روابط دوجانبه و چند جانبه در حال شکل گیری بوده و به تدریج تقویت می شود. در صورت ایجاد پایگاه نظامی، وضع موجود تغییر خواهد کرد و رقابت قدرت های خارجی بر روند طبیعی همکاری و همگرایی کشورهای منطقه تاثیر نامطلوب خواهد رساند.

*** ارزیابی عواقب ایجاد پایگاه نظامی آمریکا

همانطور که اشاره شد حضور نظامی آمریکا در آسیای مرکزی فضای ژئوپلیتیک منطقه را داغ خواهد کرد. بنابراین نیاز است موضوع سود و زیان کشور میزبان پایگاه و کلا منطقه مورد بررسی قرار داده شود.

*** مزایا و خطرات برای میزبان

کشور میزبان به احتمال زیاد با چالش های فراوانی روبرو خواهد شد که تجربه قرقیزستان تائید این موضوع است. در دوایر کارشناسی یکی از دلایل وقوع کودتا در قرقیزستان را با بحث حضور نظامی آمریکا در این کشور مربوط می دانند.

تجربه کشورهای بی ثبات و جنگ زده نشان می دهد نیروی معترض به سرعت ظهور نمی کند و شکل گیری آن سال ها طول می کشد. قدرت های ذی نفع فقط در صورتی از وضعیت بهره برداری می کنند که به اصطلاح «پخته» شده باشد.

نفع کشور میزبان پایگاه نظامی در آن است که از فرصت های جدید همکاری و از جمله آموزش و بازآموزی پرسنل نظامی و سایر نیروهای ویژه مطابق با استانداردهای غربی برخوردار می شود. با اینکه از ناحیه اجاره پایگاه، بودجه کشور درامدهای کسب می کند، همچنین برای اقتصادی ملی آن هم سرمایه گذاری های نیز انجام می شود. علاوه بر این همه تا حدودی حاکمیت ملی و یکپارچگی نیز بیشتر تضمین خواهد شد.

*** مزایا و خطرات برای منطقه

در صورتی که کشورهای منطقه در رابطه به میزبانی پایگاه آمریکا هماهنگ اقدام نکرده بلکه بین خود رقابت کنند، منافع زیادی به دست نخواهند آورد.

منطقه یا به صورت طبیعی با خطرات میزبانی پایگاه خارجی مواجه خواهد شد یا این خطرات ایجاد خواهد شد. احتمال استفاده از گروه های تروریستی موجود در افغانستان و یا کشورهای دیگر برای هشدار دادن نخبگان حاکم منطقه نیز بعید نخواهد بود.

تجزیه و تحلیل تجربه استفاده آمریکا از «شبکه شمالی» طی یک دهه گذشته و سیاست فعلی «واشنگتن» در آسیای مرکزی نشان می دهد تمرکز آن بر ازبکستان است و ممکن است پایگاه نظامی آمریکا با نام یک ساختار غیر نظامی در این کشور ایجاد شود.

به این دلیل که اولا در سال جاری میلادی نخستین نشست آمریکا و ازبکستان در چهارچوب مشارکت استراتژیکی برگزار می شود.

ثانیا در رابطه با مسئله افغانستان برای ازبکستان نقش و جایگاه خاصی در نظر گرفته شده و «فرمت تاشکندی» مذاکرات صلح نمایش اقدام جدی همسایه های شمالی کابل دانسته می شود.

سوم آنکه ازبکستان از ظرفیت لازم برای حمل و نقل تجهیزات و سایر محموله ها از افغانستان از طریق خاک خود برخوردار بوده و شبکه ریلی این کشور نیز به «مزار شریف» متصل است.

در پایان به این نکته می توان اشاره کرد که دوره به اصطلاح «وقفه ژئوپلیتیکی» در آسیای مرکزی رو به پایان بوده و اگر پایگاه نظامی در یکی از کشورها منطقه ایجاد شود، منجر به افزایش توجه بیشتر قدرت ها و وقوع یک سری اتفاقات خواهد شد.

پرسش اصلی اینجاست که در چنین شرایطی کشورهای این منطقه چگونه می توان از منافع ملی خود حمایت کنند؟ فعلا پاسخ گفتن به این پرسش سخت بوده و زمان می خواهد.