اصلاحات ارضی؛ بهانه رژیم پهلوی در سرکوب ایلات و عشایر

روز 21 آبان 1341 خورشیدی ملک عابدی رئیس اداره اصلاحات ارضی فیروزآباد در محل تنگاب کشته شد (1). رژیم پهلوی که گویا به نظر می‌رسید، منتظر چنین بهانه‌ای بودند تا از ایلات فارس به‌ویژه قشقایی‌ها به خاطر اقدام های آنان در 2 دهه گذشته انتقام بگیرند، این واقعه را ناشی از تحریکات مالکان مخالف اصلاحات ارضی خوانده و عکس‌العمل شدید و تهدیدآمیزی از خود نشان دادند و تعدادی از سران عشایر را دستگیر، روانه زندان و محکوم کردند (2).

عشایر و نبرد با رژیم پهلوی

اجرای قانون اصلاحات ارضی باعث شد تا عده ای از سران عشایر در فارس به مخالفت با حکومت پهلوی بپردازند. در این میان یکی از آنها حبیب الله شهبازی رئیس طایفه سرخی بود که در منطقه کوهمره که یکی از مناطق کوهستانی و صعب‌العبور فارس بود، اسکان داشتند (3). فشار و اجحاف‌های نظامی‌ها که هم‌زمان با آغاز اجرای قانون اصلاحات ارضی همراه شد، موجب شد که حبیب‌الله شهبازی با جمع‌آوری عده‌ای از سران طایفه سرخی اقدام به شورش علیه نظامیان بکند. (4) البته برخی از علما از روحانیون فارس از جمله آیت‌الله بهاءالدین محلاتی و برادرش جلال‌الدین آیت‌الله‌زاده و همچنین آیت‌الله دستغیب و آیت‌الله نجابت نیز حمایت‌هایی از وی به عمل می‌آوردند. (5)

پس از زد و خوردهای زیاد و درحالی‌که نیروهای دولتی به شدت به تعقیب حبیب‌الله شهبازی و دیگران پرداخته بودند. تفنگچیان همراه وی نیز یکی پس از دیگری وی را رها کرده تنها چند تن در نزد وی باقی مانده بودند، وی به ناچار دست از مقاومت کشید و خود را تسلیم کرد. (6) پس از تسلیم شدن حبیب شهبازی دیگر تفنگچیان کوهمره نیز تسلیم نظامیان شده و در خرداد و تیرماه 1342 خورشیدی خلع سلاح عشایر سرخی به اجرا درآمد. (7)

مخالفت دیگر توسط خوانین ممسنی، حیات‌داودی و بویراحمدی سازمان دهی شد. به این صورت که عبدالله خان ضرغامپور که از جمله مشهورترین خوانین بویراحمد بود برای ناصرخان طاهری کلانتر بویراحمد علیا و حسین‌قلی‌خان رستم کلانتر ممسنی پیغام فرستاده و آنها را به اتحاد و اتفاق با خود، با بستن پیمان و قید قسم قرآن دعوت کرد تا متفقا در مناطق خود علیه حکومت پهلوی ایستادگی کنند. (8) سپس در تهران با آنها و ولی‌خان کیانی کلانتر طایفه بکش ممسنی و فتح‌الله‌خان حیات‌داودی کلانتر حیات‌داود بوشهر ائتلافی به وجود آورد. (9) در ایام اقامت سران عشایر در تهران، فضای عمومی کشور در اعتراض به اصول شش‌گانه اصلاحات ارضی نامساعد بود. روحانیون با صدور اعلامیه، تلگراف و سخنرانی مردم را به مخالفت با لوایح مزبور دعوت می‌کردند و در همین راستا چند تظاهرات اعتراض‌آمیز شکل گرفت. (10)

البته عبدالله‌خان در مدت اقامت در تهران در منزل سرهنگ فرازی شوهرخواهرش ساکن بود اما هرگز از ملاقات‌ها و مذاکراتش با دیگر سران عشایر سخنی به میان نیاورده بود تا اینکه وقتی تصمیم می‌گیرد به طرف فارس حرکت کند، بدون اطلاع اهل منزل و با جا گذاشتن اثاثیه‌اش آنجا را ترک کرد. (11) بدین ترتیب عبدالله‌خان به اتفاق ناصرخان طاهری از تهران به اصفهان رفته و از آنجا با اتومبیل امیربهمن‌خان بختیاری به فلارد و از آنجا نیز به منطقه بویراحمد می‌روند. (12)

خوانین بویراحمد پس از ورود به منطقه با جمع‌آوری کدخدایان بویراحمد به تبلیغ علیه حکومت پهلوی پرداختند. آنان در تبلیغات خود، ضمن نامساعد خواندن اوضاع کشور، از مخالفت روحانیون از جمله آیت‌الله بهبهانی و گروه‌های سیاسی و حتی ارتشیان با محمدرضا پهلوی سخن به میان آوردند. (13) علاوه بر تبلیغات مزبور برخی از روحانیون و طلاب محلی که زیر نظر آیت‌الله بهاءالدین محلاتی دروس دینی می‌خواندند، به طور مرتب اعلامیه‌های علما و روحانیون قم، تهران و شیراز را در منطقه منتشر می‌کردند. (14) ساواک شیراز در 11 اسفند 1341 خورشیدی درباره فعالیت خوانین بویراحمد چنین گزارش کرده است: ناصر طاهری و عبدالله ضرغامپور به نحو سابق مشغول گردش در منطقه و جمع‌آوری افراد و تبلیغات بوده و به مردم اطمینان داده‌اند که نقشه‌هایی که دارند عملی خواهد شد و اظهار داشته‌اند تمام خوانین و مالکین ایران در این عدم اطاعت به دولت همدست هستند. صراحتا اظهار نمودند زیر بار این امر تقسیم اراضی نخواهیم رفت. مطابق خبر یک عده از کدخدایان با نامبردگان همراهی نشان داده و عده دیگر هنوز قول مساعد به آنان نداده‌اند.(15)

نخستین درگیری میان نظامیان و عشایر بویراحمد با بمباران اجتماع سران عشایر در روستای دروهان بود. در نتیجه پس از این عملیات عده زیادی از کدخدایان و سران عشایر بویراحمد با قید قرآن با هم عهد بستند تا علیه رژیم پهلوی مبارزه کنند. (16) در مناطق خود با قوای نظامی درگیر شدند اما پس از مدتی زد و خورد تاب مقاومت نیاوردند و دستگیر شدند.

بهرام آریانا مسئول سرکوب عشایر فارس در چهارم خرداد 1342 خورشیدی در اعلامیه ای عنوان داشت: به افراد ذیل هرگز تأمین داده نخواهد شد: 1- عبدالله ضرغامپور، 2- خداکرم ضرغامپور، 3- منصور ضرغامپور، 4- ناصر طاهری، 5- غلامحسین سیاهپور، 6- کردی انصاری، 7- عیدی و شیخ محمدرضا (نوکران ناصر طاهری)، 8- درویش‌علی و علی‌خان (نوکران عبدالله ضرغامپور).(17)

محاکمه و اعدام سران عشایر

پس از سرکوب قیام عشایر، سران ایلات شرکت‌کننده در قیام در دادگاه نظامی ارتش محاکمه شدند. براساس حکم دادگاه حسین‌قلی‌خان رستم، فتح‌الله‌خان حیات‌داودی، ناصرخان طاهری، حبیب‌الله شهبازی، جعفرقلی‌خان رستم و خداکرم ضرغامپور به اعدام محکوم شدند. علاوه بر این ولی کیانی و خواهرزاده و دامادش سهراب کشکولی به 15 و 10 سال زندان محکوم شدند. منصور بویراحمدی پسر عبدالله‌خان هم به حبس ابد محکوم شد. (18)

در این میان 2 تن از سران قشقایی و بختیاری که ارتباط چندانی با این حرکت نداشتند، به نام‌های محمدحسین‌خان قشقایی و امیربهمن‌خان صمصام بختیاری هر یک به سه سال زندان محکوم شدند. (19) حکم اعدام 6 تن از سران شورشی عشایر در سحرگاه 13 مهر 1343 خورشیدی در شیراز به اجرا درآمد. (20) همچنین ملاغلامحسین سیاهپور و سه تن از افرادش به نام‌های غلامحسین محمدی، ترکی پیرایش و حسن‌قلی فرخی در دادگاه جداگانه‌ای محاکمه و به اعدام محکوم شدند که حکم اعدام این سه تن در 19 دی 1343 خورشیدی در میدان تیر مرکز پیاده شیراز به اجرا درآمد.(21)

منابع

1- نصیری طیبی، منصور. انقلاب اسلامی در شیراز، ص 279.

2- روزنامه اطلاعات، 23آبان1341، ش 10949، ص1

3- سیاهپور، کشواد، قیام عشایر جنوب 1343-1341، تهران، مؤسسه‌ی مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1388، صص 241-239.

4- نصیری طیبی، ص 286.

5- خاطرات 15 خرداد شیراز، به کوشش جلیل عرفان‌منش، دفتر دوم، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، 1375، صص 86 و 115

6- نصیری طیبی، ص 289.

7- کشواد سیاهپور، ص389

8- همان، ص389

9- همان، ص282

10- کشواد سیاهپور، ص291

11- نصیری طیبی، ص 291.

12- صولت قشقایی، محمدحسین، یادمانده‌ها، خاطراتی از محمدحسین قشقایی، تهران، فرزان‌روز، 1385، صص 122-123

13- نصیری طیبی، ص 293

14- سیاهپور، ص294

15- نصیری طیبی، ص 297

16- سیدمصطفی تقوی‌مقدم، پیشین، صص 494-495

17- آریانا، بهرام. تاریخچه‌ی عملیات نظامی جنوب، تهران، چاپخانه ارتش شاهنشاهی، چاپ اول، 1342، ص238

18- روزنامه اطلاعات، 26 شهریور 1343

19- محمدحسین صولت قشقایی، صص 130-131

20- روزنامه اطلاعات، 13 مهر 1343

21- روزنامه کیهان، 20 دی1343

• انقلاب اسلامی ایران
• کهگیلویه وبویراحمد
• ایل قشقایی
• شیراز
• فارس