ایران می‌تواند مقصد بازگشت نخبگان و هاب نوآوری منطقه‌ای شود

به گزارش خبرنگار دانش و فناوری گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، اخیراً گزارشی منتشر شده با این مضمون که نمایشگاه GITEX Global 2025 در دبی، به یکی از بزرگ‌ترین «چاه‌های گرانشی استعداد و سرمایه» در خاورمیانه بدل شده است؛ جایی که بسیاری از نخبگان ایرانی، کارآفرینان و استارتاپ‌ها به امید یافتن سرمایه، بازار بین‌المللی و محیطی باثبات‌تر، در مدار آن قرار گرفته‌اند.

در این گزارش آمده است که امارات متحده عربی با تکیه بر زیرساخت‌های دیجیتال، سیاست‌های جذب نخبگان و حمایت از سرمایه‌گذاری خطرپذیر، توانسته است بخش قابل توجهی از ظرفیت علمی و فناورانه منطقه را به سوی خود بکشاند؛ و در مقابل، ایران با وجود دارا بودن پشتوانه‌ی عظیم نیروی انسانی متخصص، هنوز نتوانسته این ظرفیت را به فرصت اقتصادی و فناوری پایدار تبدیل کند.

اما در پسِ این روایتِ غالب، پرسش دیگری نیز نهفته است:

آیا واقعاً همه نخبگان ایرانی «به اجبار» به امارات می‌روند؟

آیا ایران در این رقابت منطقه‌ای، صرفاً در جایگاه تماشاگر ایستاده است؟

یا هنوز می‌تواند بازی را تغییر دهد و به بازیگری فعال در زنجیره نوآوری و فناوری خاورمیانه تبدیل شود؟

هدف این گزارش، واکاوی «نقطه مقابل» این روایت است نگاهی از درون به فرصت‌های بالقوه‌ای که ایران در اختیار دارد، از پارک‌های علم و فناوری گرفته تا نیروی انسانی تحصیل‌کرده و بازار بزرگ داخلی؛ و نیز بررسی مسیر‌هایی که می‌تواند از دل همین چالش‌ها، راهی تازه برای رشد، ماندگاری و بازگشت نخبگان بگشاید.

به بیان دیگر، این گزارش می‌کوشد پاسخی برای این پرسش بیابد: آیا ایران در جریان مهاجرت نخبگان، بازنده‌ای قطعی است؟ یا می‌تواند با بازتعریف سیاست‌ها، سرمایه‌گذاری هدفمند و ساختن زیست‌بوم نوآوری بومی، به یکی از هاب‌های فناوری منطقه بدل شود؟

وضعیت ایران: توانمندی‌ها، چالش‌ها و فرصت‌ها

توانمندی‌ها

ایران از نظر سرمایه انسانی و علمی، یکی از کشور‌های پیشرو منطقه به شمار می‌آید. بدنه‌ی عظیم مهندسان، پژوهشگران، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در رشته‌های فنی و علوم پایه، پشتوانه‌ای است که در کمتر کشوری در خاورمیانه با این گستردگی یافت می‌شود. براساس گزارش‌های بین‌المللی، ایران در حوزه‌ی تولید علم و مقالات علمی، همواره در میان کشور‌های برتر منطقه قرار داشته است و سهم قابل‌توجهی از مقالات علمی حوزه‌های مهندسی، نانو، زیست‌فناوری و علوم پایه به پژوهشگران ایرانی اختصاص دارد. این آمار نشان می‌دهد که «ظرفیت تولید دانش» در کشور نه‌تنها فعال است، بلکه در بسیاری از حوزه‌ها رشد پیوسته‌ای را تجربه می‌کند.

در سال‌های اخیر، این سرمایه علمی به تدریج به سمت تجاری‌سازی و نوآوری نیز حرکت کرده است. براساس مطالعه‌ی توسعه زیست‌بوم نوآوری ایران که از سوی برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) منتشر شد، طی سال 2021 تعداد استارتاپ‌ها و شرکت‌های نوپا در کشور رشد قابل توجهی داشته است. هم‌زمان، زیرساخت‌هایی مانند پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد، شتابدهنده‌ها و صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر گسترش یافته‌اند و به تدریج شبکه‌ای از نهاد‌های پشتیبان نوآوری را شکل داده‌اند. این تحول نشان می‌دهد که مسیر شکل‌گیری اکوسیستم نوآوری در ایران هرچند هنوز در ابتدای راه است، اما جهت‌گیری آن به سوی تثبیت و بلوغ تدریجی پیش می‌رود.

از سوی دیگر، گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) درباره شاخص جهانی نوآوری (Global Innovation Index) در سال 2024 نکته‌ی جالبی را آشکار می‌کند: ایران در بخش «خروجی‌های نوآوری» (Innovation Outputs) عملکردی به‌مراتب بهتر از «ورودی‌های نوآوری» (Innovation Inputs) دارد. به بیان ساده، هرچند منابع مالی و زیرساختی نوآوری در ایران محدود است، اما خروجی‌های علمی، فناورانه و خلاقانه‌ی کشور فراتر از میزان ورودی‌هاست. این یعنی ایران با وجود محدودیت‌های تحریم، کمبود سرمایه‌گذاری خارجی و چالش‌های نهادی، همچنان توانسته بازده بالایی از نوآوری ایجاد کند. به تعبیر دیگر، «خلاقیت ایرانی» حتی در شرایط دشوار نیز به حرکت ادامه داده است.

این شاخص‌ها در مجموع نشان می‌دهند که ایران از منظر منابع انسانی، تولید دانش و ظرفیت نوآوری، نه تنها دارای پایه‌ای مستحکم است، بلکه در صورت فراهم شدن بستر‌های حمایتی، مالی و ارتباطی مناسب، می‌تواند یکی از قطب‌های نوآوری منطقه‌ای و حتی فرامنطقه‌ای شود.

چالش‌های ساختاری در مسیر نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان

با وجود پیشرفت‌های قابل‌توجه در تولید علم و شکل‌گیری زیست‌بوم نوآوری، ایران همچنان با مجموعه‌ای از موانع ساختاری و نهادی مواجه است که بر سرعت و کیفیت توسعه فناوری تأثیر می‌گذارند. یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها، ضعف در ورودی‌های نوآوری است؛ یعنی در حوزه‌هایی همچون واردات فناوری‌های پیشرفته، انتقال دانش فنی، زیرساخت‌های نوآوری، سرمایه‌گذاری خارجی و دسترسی به بازار‌های بین‌المللی.

براساس گزارش شاخص جهانی نوآوری (GII 2024) منتشرشده از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، ایران در شاخص «ورودی‌های نوآوری» در رتبه‌ی 85 قرار دارد، در حالی که در بخش «خروجی‌های نوآوری» رتبه‌ی 48 را کسب کرده است. این اختلاف معنادار نشان می‌دهد که کشور در تبدیل منابع محدود به نتایج نوآورانه عملکرد بالایی دارد، اما ضعف در جذب سرمایه، زیرساخت‌های فناورانه و پیوند با زنجیره‌های ارزش جهانی مانع از پایداری و گسترش این دستاورد‌ها می‌شود.

در سطح کلان‌تر، تحریم‌های بین‌المللی، محدودیت‌های رگولاتوری داخلی، دشواری در جذب سرمایه‌گذاری خارجی، و محدودیت همکاری‌های علمی و فناورانه با نهاد‌های بین‌المللی از جمله عواملی هستند که مسیر توسعه فناوری را کند کرده‌اند. این چالش‌ها سبب شده‌اند که بسیاری از ظرفیت‌های بالقوه کشور در حوزه‌های نوظهور مانند زیست‌فناوری، انرژی‌های پاک، و هوش مصنوعی، کمتر از حد انتظار بالفعل شوند.