بازخوانی نفاق خزنده و پیچیده از تاریخ عاشورا؛ «شبث» یک الگوی تکرار شونده
شبث بن ربعی یک تیپ شخصیتی است که الگوی تکرارشونده در تاریخ اسلام و جوامع انسانی محسوب می‌شود. او اهل سابقه، اما بی‌وفا؛ دارای ظاهر دیندار و باطن قدرت‌طلب؛ در لباس یار اما در دل جبهه دشمن و کسی است از که درون می‌زند، نه از بیرون.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در لابه‌لای برگ‌های پرغوغای تاریخ اسلام، چهره‌هایی دیده می‌شوند که نه با شمشیر دشمن، بلکه با زخم خیانت بر پیکر حقیقت کوبیدند؛ شبث بن ربعی یکی از همان نام‌هاست. از صفین تا عاشورا، از سنگر امام علی (ع) تا ایستادن در برابر امام حسین (ع) در روز عاشورا، از دعوت به قیام تا نشستن در صف جلادان. او نه تنها تبلور بی‌ثباتی سیاسی بود، بلکه نمونه‌ای کلاسیک از خواص بی‌بصیرت، دنیاطلب و مهره‌های نفوذی در بطن جامعه اسلامی است. اکنون که ایران اسلامی هدف حمله مستقیم رژیم صهیونیستی قرار گرفته و رد پای خیانت‌ها آشکارتر از همیشه است، بازخوانی پرونده شبث تنها یک درس تاریخ نیست، بلکه هشداری زنده به امروز است.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با محسن صدرایی، کارشناس اسلامی، با نگاهی موشکافانه، چهره پیچیده شبث را بازخوانی کرده است؛ چهره‌ای که در آینه زمان، هنوز هم تکرار می‌شود.
نوسان مدام در مواضع و گرایش‌های سیاسی
قصد داریم یکی از چهره‌های بسیار پیچیده و تأثیرگذار تاریخ صدر اسلام را بررسی کنیم: شبث بن ربعی. لطفاً ابتدا تصویری کلی از شخصیت شبث برای مخاطبان ترسیم بفرمایید.
شبث بن ربعی تمیمی، از قبیله معروف بنی تمیم بود. نبی تمیم قبیله‌ای بزرگ و پرنفوذ بود که در تحولات سیاسی و نظامی صدر اسلام نقش فعالی داشت. شبث از اشراف قبیله و فردی شناخته‌شده در میان مردم کوفه به شمار می‌رفت.
یکی از ویژگی‌های اصلی شبث، نوسان در مواضع و گرایش‌های سیاسی‌اش بود. او بارها موضع خود را تغییر داد. درواقع او شخصیتی بی‌ثبات، متلون و در عین حال دارای نفوذ و اعتبار اجتماعی در کوفه بود. او را می‌توان نمونه کامل از خواص دنیاطلب دانست که بارها موضع خود را به فراخور شرایط سیاسی تغییر داد.
در ابتدا در صف مخالف امام علی (ع) بود و در صفین در سپاه معاویه قرار داشت. سپس به امام علی (ع) پیوست و از فرماندهان نظامی ایشان شد. در شهادت حجر بن عدی نقش ایفا کرد و در ماجرای کربلا، در حالی که جزو دعوت‌کنندگان امام حسین (ع) به کوفه بود، اما بعدها از همراهی با آن حضرت خودداری کرد و حتی در سپاه عمر بن سعد قرار گرفت. بعد از واقعه عاشورا هم در قیام‌هایی مانند قیام توابین و مختار ثقفی نقش دوگانه و گاه متناقضی ایفا کرد.
شبث در کوفه جایگاه بالایی داشت و در دوره‌های مختلف به عنوان قاضی، فرمانده نظامی و حتی یکی از سیاست‌مداران بانفوذ مطرح بود. همین نفوذ باعث شد که گاه بتواند با تغییر موضع، از مجازات یا حذف سیاسی فرار کند. او را می‌توان آیینه‌ای از بحران‌های سیاسی و اخلاقی کوفه در قرن اول هجری دانست.
خانواده اشعث در کربلا؛ دشمن ولایت همیشه روبه‌رو نمیایستداز پیامبر (ص) تا صفین؛ آغاز راه شبث
آیا شبث دوران پیامبر اسلام (ص) را درک کرده بود؟
بله، شبث بن ربعی دوران پیامبر اسلام (ص) را درک کرده بود، اما بنابر شواهد تاریخی، او در آن زمان مسلمان نبود و در فتح مکه هم جزء مشرکان به شمار می‌رفت. منابع تاریخی مانند ابن سعد در الطبقات الکبری و همچنین برخی از مورخان شیعه و سنی اشاره کرده‌اند که شبث در زمان پیامبر (ص) زنده بوده اما تا زمان خلافت خلیفه اول یا کمی پیش از آن اسلام نیاورده بود.
او حتی مدتی مؤذن سجاح، زنی که ادعای نبوت کرد، شد. این نکته نشان‌دهنده تزلزل فکری اوست. پس از آن به اسلام بازگشت، اما این بازگشت صادقانه نبود، بلکه تاکتیکی بود.
نقش او در دوره امام علی (ع) چگونه بود؟
در جنگ صفین در صف سپاه امام علی (ع) بود و حتی از فرماندهان بخشی از نیروها به شمار می‌رفت. اما پس از ماجرای حکمیت، به خوارج پیوست و سپس دوباره بازگشت. در جنگ نهروان، او بار دیگر در رکاب امام بود. این فراز و نشیب‌ها نشان از فرصت‌طلبی او دارند.
خیانت در حق حجر بن عدی
یکی از نقاط سیاه کارنامه شبث، مشارکت در شهادت حجر بن عدی است. در این باره توضیح دهید.
حجر بن عدی از صحابه مورد اعتماد پیامبر (ص) و از یاران وفادار امام علی (ع) بود. شبث علیه او شهادت داد که حجر از ناسزا گفتن به امام علی (ع) امتناع کرده و در حمایت از او سخن گفته است. این اقدام باعث شد حجر در نهایت به شهادت برسد. این خیانت، مهر تأییدی بر چهره نفاق‌گونه شبث بود.
ماجرای کربلا؛ دعوت‌کننده‌ای که شمشیر کشید
شبث در واقعه کربلا چه موضعی داشت؟
موضع شبث بن ربعی در واقعه کربلا یکی از نمادهای کامل نفاق، دوگانگی و خیانت سیاسی در تاریخ اسلام است. او از جمله کسانی بود که ابتدا امام حسین (ع) را به کوفه دعوت کرد، اما در نهایت با ورود عبیدالله بن زیاد به کوفه، بلافاصله تغییر موضع داد. در پراکنده کردن یاران مسلم بن عقیل نقش مؤثر داشت. سپس با تظاهر به بیماری، از پیوستن به سپاه عمر بن سعد طفره رفت. اما وقتی ابن زیاد تهدید کرد، فرماندهی پیادگان سپاه دشمن را پذیرفت.
منابع به صراحت نمی‌گویند که شبث به طور مستقیم وارد جنگ شد و شمشیر زد، ولی او از فرماندهان کلیدی سپاه دشمن بود. عجیب آنکه در برخی لحظات، شمر را بابت قساوتش سرزنش می‌کرد. این رفتارها بیشتر به محافظه‌کاری و دورویی شبیه است، نه دلسوزی برای امام حسین (ع) و اهل بیت آن حضرت.
پس از عاشورا؛ نفاقی ادامه‌دار
پس از عاشورا، آیا شبث کناره گرفت یا همچنان در عرصه سیاسی فعال بود؟
او بسیار فعال ماند. ابتدا مسجدی را در کوفه که امام علی (ع) از نماز در آن نهی کرده بود، عنوان شکرانه «پیروزی در کربلا» بازسازی کرد! سپس در مقابل قیام مختار ایستاد. در شورش اشراف کوفه علیه مختار، در کنار شمر و محمد بن اشعث، نقش اول را ایفا کرد.
البته شبث به دست مختار کشته نشد. او به بصره فرار کرد و در تحریک مصعب بن زبیر برای حمله به مختار نقش تعیین‌کننده‌ای داشت. پس از کشته‌شدن مختار، شبث مدتی در بصره ماند و نهایتاً در حدود سال 70 قمری درگذشت.
پس از واقعه عاشورا، شبث بن ربعی نه‌تنها کناره‌گیری نکرد، بلکه همچنان در عرصه سیاسی فعال ماند و در تحولات مهم دوران پس از امام حسین (علیه‌السلام) نیز نقش ایفا کرد. البته نقش او، مانند گذشته، همچنان دوگانه، پراگماتیک و گاه مزورانه باقی ماند.
ارزیابی نهایی؛ شبث نماد خواص بی‌بصیرت یا عامل نفوذی؟
از نگاه تحلیلی، شخصیت شبث را چگونه می‌توان درک کرد؟ او یک خواص بی‌بصیرت بود یا یک منافق نفوذی؟
پرسش بسیار دقیقی است، زیرا شبث بن ربعی از آن دسته چهره‌هایی است که در مرز بین «خواص بی‌بصیرت» و «منافق نفوذی» قرار دارد.
به نظر من شبث بن ربعی، یک فرد نفوذی تمام‌عیار بود. او مانند برخی از خواص تاریخ معاصر، هیچ‌گاه واقعاً مؤمن و متعهد نبود. از امام علی (ع) استفاده کرد، به خوارج پیوست، علیه حجر شهادت داد، به امام حسین (ع) خیانت کرد و در نهایت، با هر قدرت غالب همراه شد. این ویژگی‌ها دقیقاً با معیارهای نفاق پیچیده در قرآن تطبیق دارد.
برای دلیل این موضوع می‌توان به تکرار رفتارهای خائنانه در دوره‌های مختلف (از امام علی تا امام حسین علیهماالسلام و حتی پس از آن) اشاره کرد. حفظ موقعیت خود در دل قدرت‌های طاغوتی ابن زیاد، معاویه، عبدالملک بن مروان، ضربه‌های پنهان ولی مؤثر به جبهه حق در کربلا، شهادت حجر، مختار و سکوت آگاهانه و فعال در مقابل ظلم، همراه با نقش‌آفرینی امنیتی و سیاسی از دلایل دیگر این موضوع است که ثابت می‌کند شبت منافق نفوذی بوده.
پس شبث بن ربعی نه فقط مصداق خواص بی‌بصیرت، بلکه نمونه‌ای از نفاق پیچیده سیاسی در تاریخ اسلام است که زیر پوشش دینداری و انقلابی‌گری، عملاً در خدمت دشمنان اهل‌بیت (ع) عمل کرد. به همین دلیل شناخت شبث برای امروز ما مهم است، چون نشان می‌دهد چگونه افراد با سابقه، دانش و چهره مقبول می‌توانند اگر مراقب نباشند، به ابزار باطل در لباس حق تبدیل شوند.
شبث در آیینه امروز؛ تطبیق تاریخی با خیانت‌ها در عصر ما
در پایان، اجازه دهید انطباقی با دوران فعلی بپرسم. با توجه به حمله اخیر رژیم صهیونیستی به خاک ایران اسلامی و آشکار شدن نقش عوامل داخلی در جاسوسی، خیانت، اختلال در رسانه و بی‌ثبات‌سازی اجتماعی، آیا می‌توان شبث را نمادی از خائنان امروز دانست؟
کاملاً. امروز هم ما با نسخه‌های به روز شده شبث مواجه هستیم. آنها کسانی هستند که در زمان آرامش، شعار وفاداری می‌دهند، در بحران‌ها خود را کنار می‌کشند و در لحظات حساس، به دشمن سیگنال همکاری می‌دهند. اینان ستون پنجم دشمن در داخل هستند. چهره‌هایی رسانه‌ای، دانشگاهی، حتی سیاسی که با نفوذ در ارکان کشور، ضربات مهلکی وارد می‌کنند. شبث تنها یک نام تاریخی نیست، بلکه یک جریان مستمر است که امروز هم در قالب «منافقان معاصر» باید آنها را شناخت، رسوا کرد و در برابرشان ایستاد.
شبث بن ربعی نه فقط یک چهره تاریخی، بلکه یک تیپ شخصیتی است که الگوی تکرارشونده در تاریخ اسلام و همه جوامع انسانی محسوب می‌شود. او اهل سابقه، اما بی‌وفا؛ دارای ظاهر دیندار و باطن قدرت‌طلب؛ در لباس یار اما در دل جبهه دشمن و کسی است از که درون می‌زند، نه از بیرون.
امروز اگر می‌خواهیم از تجربه عاشورا و تاریخ صدر اسلام درس بگیریم، باید چهره شبث‌های زمانه را بشناسیم، فریب ظاهرها را نخوریم و نگذاریم نفاق مدرن، از درون، جبهه مقاومت را سست کند. شبث‌ها همیشه از میان خودی‌ها برمی‌خیزند، و برای همین، شناختشان سخت ولی حیاتی است.