باید از اندوخته‌های دفاع مقدس نظریه‌سازی کنیم

به‌گزارش خبرگزاری تسنیم در نشست "مبانی نظری معرفتی دفاع مقدس" که روز گذشته با حضور اسماعیل منصوری لاریجانی، داوود ضامنی و محسن شاه رضایی در خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد منصوری لاریجانی اظهار داشت: امروزه باید از اندوخته‌های دفاع مقدس نظریه‌سازی کنیم و کرسی‌های آزاداندیشی، نظریه‌سازی و نظریه‌پردازی داشته باشیم. بسیاری از ارزش‌های دفاع مقدس مغفول مانده است و باید برای آنها فکری کرد.

در این نشست، محسن شاه‌رضایی با بیان اینکه بیستمین دوره جایزه «انتخاب بهترین کتاب دفاع مقدس» با شعار «معرفت‌افزایی و مقابله با تحریف» در سال جاری برگزار می‌شود، گفت: بعد از گذشت حدود چهل سال از دوران دفاع مقدس، آثار فراوانی در این حوزه در گونه‌های مختلف خاطره، رمان، شعر، هنر، پژوهش و... به چاپ رسیده است که راوی این کتاب‌ها، مدیران حوزه دفاع مقدس، نویسندگان و... بوده‌اند. این آثار از دیدگاه معرفت‌شناسی از سوی بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، حوزه هنری، بنیاد شهید و امور ایثار‌گران، ناشران دولتی، ناشران خصوصی و... مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است. این درحالی است که اقیانوسی از آثار در این حوزه تولید شده که کلمه به کلمه آن ارزشمند است اما از دیدگاه معرفت‌شناسی به این آثار و مفاهیم آن توجه نشده و کار جدی روی آنها صورت نگرفته است. اگر بحث‌های معرفت‌شناسی را چاشنی آثار تولید شده نکنیم بعد از مدتی این آثار رها می‌شوند. در تعریف ارزش می‌توان گفت که ارزش یک نگاه، توجه به فعل، توجه به گفتار، شایستگی و قیمت است.

وصایای شهدا فهرستی از ارزش‌ها هستند

در ادامه این نشست اسماعیل منصوری لاریجانی با تاکید بر اینکه در کنار فعالیت های نوشتاری در حوزه‌های ادبیات، هنر، شعر، سینما و... باید به معرفت نیز توجه شود، گفت: طبق بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) هر چه از تاریخ جنگ بگذرد باید معرفت ما به دفاع مقدس نیز بیشتر شود. فلاسفه اخلاق و سیاست تعریف زیادی از ارزش ارائه داده‌اند؛ ارزش فعلی است که خداوند امر کرده و برای آن مزد و ثواب در نظر گرفته است. در دوران دفاع مقدس فعل و افعالی از افراد حاضر در جنگ برجای مانده که با ارزش است؛ آنها فی سبیل الله را به عنوان دستور خداوند اجرا کردند.

منصوری لاریجانی، فعل ارزشی را فرازمان و فرامکان دانست و گفت: فعل ارزشی برای هر دوره‌ای پیام دارد و کسی که اثری را آفریده، آثار و بقای آن را حفظ می‌کند. به عبارتی معرفت، تولید و بالندگی دارد؛ بعضی از افعال ذاتا دارای ارزش هستند و جنگ فرصتی برای ظهور این افعال فراهم کرد. تلخی‌های یک فعل ارزشی هم شیرین است. جهاد ظاهرا جنگ است اما شهیدان در لحظه شهادت از همه امور خشنود هستند. مولانا می‌گوید: «در بلا هم میچشم لذات او / مات اویم مات اویم مات او». هر چیزی که بار ارزشی نداشته باشد خطرناک است. ارزش‌ها معنازایی می‌کنند و در همه دوره‌ها جوان هستند و رویش دارند. تمام وصایای شهدا فهرستی از ارزش‌ها هستند چرا که ارزش‌ها در هیچ زمانی کهنه نمی‌شوند و در هر دورهای می‌تواند آلودگی‌ها را پاک کنند.

این استاد فلسفه و عرفان اسلامی ادامه داد: ارزش‌هایی برای پاک کردن رذایل اخلاقی داریم؛ در جامعه کنونی می‌توانیم از انواع مختلف ارزش‌های دوران دفاع مقدس استفاده کنیم چرا که ارزش‌ها نقش آیینه را دارند. ارزش‌های تولید شده در دوران دفاع مقدس، انسان‌های خوبی تربیت کرده است. ارزش‌ها خاصیت هم‌گرایی، فرازمانی و فرامکانی دارند و زمینه ظهور و بروز حکمت‌ها ارزش‌هایی است که انسان‌ها خلق می‌کنند.

منصوری لاریجانی در پایان اظهار کرد: جنگ از بُعد ارزشی می‌تواند موضوع اخلاق و فلسفه باشد؛ اگر این ارزش‌ها خودشان را در جامعه نشان دهند و ماندگار شوند، تبدیل به اثر خواهند شد. آثار جنگ فقط آثار موجود در جنگ نیست بلکه باید نتیجه ارزش‌ها باشند. امروزه باید از اندوخته‌های دفاع مقدس نظریه‌سازی کنیم و کرسی‌های آزاداندیشی، نظریه‌سازی و نظریه‌پردازی داشته باشیم. بسیاری از ارزش‌های دفاع مقدس مغفول مانده است و باید برای آنها فکری کرد.

ارزش‌های جنگ را در آینه‌های مختلف ببینیم

در ادامه داوود ضامنی با بیان اینکه ارزش ها تعریف لفظی، صوری و انضمامی دارند، گفت: در تاریخ باید شرایط و زمینه بروز و ظهور برخی از ارزش‌ها به وجود بیاید. شرایط دفاع مقدس و جنگ هشت ساله ظرفی در طول تاریخ ما بود که به واسطه آن برخی از ارزش‌ها نمود بیرونی پیدا کرد. البته این امر به این معنا نیست که در گذشته نمود ایثار را درک نمی‌کردیم بلکه جلوه‌ای از گذشت، جهاد، ایثار و... در طول هشت سال دفاع مقدس نمود پیدا کرد که ممکن است در ادوار گذشته تاریخ آنها را ندیده باشیم یا کمتر دیده باشیم. اگر ربط ارزش با دفاع مقدس را از زاویه هشت سال دفاع مقدس به مثابه ظرف ببینیم این ظرف، امکان تشخیص برخی از ارزش‌ها را فراهم کرده است. آیا بعد از جنگ این امکان از بین رفته یا امکان باز تولید آن فراهم شده است؟

وی ادامه داد: باید کاری کرد که مجموعه ارزش‌هایی که در دوران هشت سال دفاع مقدس بروز کرد از حافظه جمعی ما ایرانیان خارج نشود؛ بروز و ظهور جنگ صرفا در میادین جنگ نبود بلکه گاهی این ارزش‌ها در حافظه فردی افراد بودند. در سال‌های 1369 تا 1380 در آثار دفاع مقدس، نقش زنان و افراد پشت جبهه کمتر دیده می‌شد و عمدتا در دهه شصت، تاریخ و روایت جنگ از دیدگاه فرماندهان روایت می‌شد اما بعد از جنگ ساحت هایی از جنگ در ظرف هنر، تاریخ، ادبیات، شعر و... ریخته شد که منجر به رویش جنبه‌های مختلف جنگ شد.

این نویسنده و پژوهشگر عنوان کرد: یکی از منابع شناختی جنگ، پرداختن به وصایای شهیدان است که فرصت کردند احوال خود را در وصیت‌نامه‌ها بنویسند. گاهی تصور می‌شد برای شناخت جنگ باید به سراغ نقشه‌های جنگ برویم اما بازخوانی وصایای شهدا از منظر ارزشی ابعاد جدیدی از معنا و مفاهیم را برای ما باز می‌کند. مراجعه به پدر، مادر، خواهر، برادر و دوستان شهدا نیز می‌تواند زوایای دیگری از این ارزش‌ها را برای ما نمایان کند. شاید بخشی از شناخت نظام ارزشی که در جنگ اتفاق افتاده از طریق مراجعه مستقیم به افراد حاضر در جنگ کسب شو و این افراد در خانواده و محیطی رشد کرده‌اند که پرداختن به آنها نیز لازم و ضروری است. به عبارتی هرچه ارزش‌های جنگ را در آینه‌های مختلف ببینیم افق‌های جدیدی پیش رو ما باز می‌شود.

ضامنی افزود: وقتی از ارزش‌ها صحبت می‌کنیم مراد همان ارزش‌های انسانی است؛ در دوران دفاع مقدس نوعی انسان ظهور کرد که در ادوار گذشته قبلی امکان ظهور آن فراهم نشده بود. انسان دفاع مقدس باید پدیدارشناختی شود و اگر به تاریخ جنگ از منظر انسان شناسی نگاه کنیم باید به همه ابعاد انسان حاضر در جنگ نگاه کنیم. اگر جنگ را با همه صیرورتی که داشت به تصویر بکشیم از تحریف وقایع آن جلوگیری کرده‌ایم. جنگ، صیرورتی در درون انسان ایجاد کرد که به واسطه آن یک انسان خاکی به یک انسان اعلا تبدیل شد. در تاریخ‌نگاری جنگ باید به سیر و مسیر افراد حاضر در جنگ توجه شود چرا که اقشار مختلف در جنگ حضور داشتند و جنگ طیف و ملک یک قشر خاص نبود بلکه متعلق به همه انسان‌هایی است که دل در گرو حق داشتند.

وی در پایان با تاکید بر اینکه دوران دفاع مقدس بعد از پذیرش قطعنامه به پایان نرسیده است، گفت: یک نگاه این است که جنگ در مقطعی شروع و در مقطعی دیگر به پایان رسید اما طبق نگاه دیگر، بُعد نظامی جنگ به پایان رسیده اما ساحت‌های آن همچنان ادامه دارد. باید کاری کنیم که به جنگ به عنوان یک مساله فلسفی نگاه شود نه یک مساله تاریخی. درباره تاریخ جنگ کارهایی انجام شده است اما بسیاری از فیلسوفان معاصر جنگ را به عنوان یک موضوع فلسفی در دستور کار قرار نداده‌اند. باید به این مساله نگاه کنیم که چرا دفاع مقدس به یک مساله فلسفی تبدیل نشده است و باید پرسش‌های معرفت‌شناسانه درباره جنگ داشته باشیم؛ بخشی از این پرسش‌ها ممکن است مربوط به ارزش، شیوه‌های معرفت‌شناسی و روش‌شناسی معرفت فلسفی در حوزه جنگ باشد. این پرسش‌ها افق‌های جدیدی را پیش‌روی ما قرار می‌دهد. بنابراین باید جنگ را از دیدگاه فلسفی و معرفتی نگاه کنیم نه تاریخی. هر چند بعد تاریخی آن را نمی‌توانیم نادیده بگیریم. بعد از جنگ، اندیشمندان، نخبگان و فعالان حوزه علوم انسانی، به جنگ و دفاع مقدس به مثابه بخش مهمی از سازماندهی علوم انسانی امروز در ایران نگاه می‌کنند که باید برای آن متافیزیک تعریف شود اما هنوز این اتفاق رخ نداده است.