بحران ترانزیت در مرز افغانستان

به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، پایانه های مرزی شرق کشور به واسطه اینکه مبادی خروج اتباع غیرمجاز اخراج‌شده از ایران هستند، طی یکی دو هفته اخیر در زمره پرترددترین پایانه های مرزی کشور بوده اند. این پایانه ها راه ترانزیتی و ارتباطی شرق ایران با کشورهای آسیای مرکزی هستند و نقش مهم و پررنگی در پشتیبانی از ترانزیت کالا از طریق جاده برعهده دارند.

دو استان خراسان رضوی و سیستان‌و‌بلوچستان، پشتیبانی از ترانزیت جاده ای از مرزهای شرقی کشور را بر عهده دارند. در استان خراسان رضوی در سال گذشته بیش از 435‌هزار تردد ناوگان جاده ای با جابه جایی نزدیک به 6.5میلیون تن کالا از چهار پایانه مرزی انجام شده است. در بخش ترانزیت خروجی نیز، بیش از 136‌هزار دستگاه کامیون حامل 2.8میلیون تن کالا از طریق پایانه های دوغارون، سرخس و لطف آباد از کشور خارج شده اند. همچنین 45‌هزار کامیون حامل 1.1میلیون تن کالای ترانزیتی از همین مرزها وارد کشور شده اند. در استان سیستان‌و‌بلوچستان نیز ترانزیت بیش از 307‌هزار تن کالا با 12‌هزار دستگاه کامیون از طریق پایانه‌های مرزی شمال استان، در سه‌ماهه نخست سال جاری ثبت شد. در واقع از بیش از 20میلیون تن کالای ترانزیتی کشور در سال گذشته، حدود هفت‌میلیون تن مربوط به مرزهای شرقی کشور بوده که مقدار قابل‌ملاحظه ای است.

دو پایانه عبوری رسمی در شرق کشور واقع در استان های خراسان رضوی و سیستان‌و‌بلوچستان، یکی دوغارون که مسیر اصلی ترانزیتی و عبوری برای کالاها و مهاجران از تایباد در خراسان رضوی به اسلام قلعه در استان هرات افغانستان محسوب می‌شود و دیگری پایانه پل ابریشم که مسیر ترانزیتی کالاها و تردد اتباع از هیرمند در سیستان‌و‌بلوچستان به استان نیمروز افغانستان است، مسیرهای اصلی خروج مهاجران از کشور هستند. بخش اعظم ترانزیت کالا و تردد مهاجران به افغانستان نیز از پایانه دوغارون انجام می‌شود.

دوغارون یکی از مهم‌ترین گذرگاه های زمینی ایران و اصلی ترین مرز خروج اتباع افغانستانی از ایران است. از ابتدای سال جاری بیش از 717‌هزار افغانستانی از کشور خارج شده اند و تا 12تیرماه 380‌هزار نفر از پایانه دوغارون کشور را ترک کرده اند. این پایانه با وسعت 30هکتاری در 18کیلومتری شهرستان تایباد و 220کیلومتری مشهد قرار دارد و به عنوان یکی از پنج پایانه مرزی برتر و فعال کشور و پرترددترین پایانه مرزی استان خراسان رضوی، مهم‌ترین مسیر زمینی ترانزیت کالا به افغانستان در شرق کشور است که نقش مهمی در صادرات و ترانزیت کالا و همین‌طور جابه جایی مسافر دارد.

در شرایط عادی، در بخش مسافری روزانه بیش از چهارهزار نفر شامل راننده، مسافر و کارکنان بخش های مختلف اداری و خدماتی در دوغارون رفت وآمد می‌کنند و سالانه بیش از یک‌میلیون مسافر به صورت قانونی از طریق معبر رسمی دوغارون وارد دو کشور ایران و افغانستان می شوند. در بخش ترانزیت کالا، تا تیرماه سال گذشته پیشرفت فیزیکی این پایانه 55‌درصد اعلام شد که در صورت اجرای کامل، بستر تردد روزانه بالغ بر 3000 ناوگان تجاری و مسافری را فراهم خواهد کرد. تا دی‌ماه پارسال بیش از 451‌هزار تن کالا به ارزش حدود 167میلیون دلار از گمرک مرزی دوغارون به افغانستان صادر شد که از نظر وزنی رشد 33 درصدی و از نظر دلاری رشد 50درصدی نسبت به مدت مشابه در سال 1402داشته است. همچنین تا دی‌ماه سال گذشته 805‌هزار تن کالا به ارزش 3‌میلیارد و 300میلیون دلار از سایر کشورها به مقصد افغانستان از طریق دوغارون ترانزیت شد که به لحاظ وزنی 150‌درصد و از نظر ارزش، 2برابر افزایش نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن را نشان می‌دهد.

مرز دوغارون که قدمت تاریخی آن به 100 سال گذشته می‌رسد تا سال 1396 در قالب یک پایانه گمرکی سنتی فعالیت می کرد. طرح جامع دوغارون، بیش از یک دهه قبل مطرح شد؛ طرحی که سرانجام در خرداد سال 1401 به تصویب رسید و کلنگ اجرایی آن در دهه فجر همان سال زده شد. این طرح در شش محور عمرانی شامل احداث و بهسازی مسیر تردد ناوگان سنگین به طول 550متر در ضلع شمالی پایانه، احداث مسیر تردد ناوگان مسافری به طول 800متر در ضلع جنوبی پایانه و احداث مسیر ایزوله مسافری جهت تفکیک محل تردد افراد پیاده در محوطه پایانه مرزی با مساحت 8400 مترمربع بوده است. احداث ساختمان تجاری موقت با مساحت 500 مترمربع، مقاوم سازی و توسعه ساختمان مسافری با زیربنای 3230 مترمربع و محوطه سازی پایانه مرزی در مساحتی بالغ بر 22هکتار در حال اجراست.

با وجود پیشرفت های حاصل‌شده در اجرای طرح جامع پایانه دوغارون، این پایانه در سال جاری نتوانسته پاسخگوی نیازها چه در زمینه مهاجران و چه ترانزیت کالا باشد؛ به‌ویژه در روزهای اخیر و با پایان یافتن مهلت قانونی خروج اتباع افغانستانی که با روزهای جنگ و پس از آن مواجه شد و طرح خروج به دلیل مسائل امنیتی شدت بیشتری گرفت. بنابر گزارش رسانه ها، رانندگان در این مرز پس از جنگ 12روزه با مشکلات جدی مواجه شده اند؛ مشکلاتی که به اذعان فعالان حمل ونقل جاده ای، از گذشته نیز وجود داشته، اما حالا آنها در صف های طولانی تری منتظر می مانند. به این ترتیب زمان انتظاری که در گذشته دو تا سه روز بوده، حالا به بیش از 10 روز رسیده است و این موضوع هزینه توقف و در مجموع، هزینه حمل بار را نیز افزایش داده است.

صف های الکترونیکی به دلیل روند کند پذیرش با حداقل کارآیی در حال نوبت دهی هستند و انتظارِ فراوان بعضا منجر به استفاده از راه های غیرقانونی همچون تلاش برای پرداخت رشوه برای خروج از صف شده است. البته که یکی از مهم‌ترین دلایل این تاخیرها ملاحظات امنیتی در شرایط کنونی ذکر شده است.

تسهیلات در‌نظر‌گرفته‌شده در این پایانه بر پایه ترانزیت کالاست و دور از انتظار نیست که مهاجران نیز معطلی فراوانی را در این پایانه تجربه کنند. در شرایطی که مهلت قانونی برای خروج بخش قابل‌توجهی از مهاجران از سوی ایران در ماه های اخیر اعلام شده بود، این انتظار می رفت که امکانات لازم برای پشتیبانی از خروج مهاجران در پایانه های مرزی پیش‌بینی شود؛ اما اکنون امکانات رفاهی و بهداشتی تناسبی با این حجم ترافیک بار و مسافر عبوری ندارد.

در شش ماه گذشته گزارشی از پیشرفت فیزیکی توسعه این پایانه مرزی و طرح جامعی که باید به مراحل پایانی خود نزدیک می شد، ارائه نشده است و این انتظار وجود داشت که تاریخ تردد اتباع از مرزهای این پایانه، حداقل همزمان با تکمیل شدنِ این طرح توسعه و با پیش‌بینی حداقل امکانات رفاهی و اقامتی ضروری پیش‌بینی شود.

با این وجود، حل مشکلات در پایانه مرزی دوغارون همکاری چندجانبه بین گمرک، مرزبانی و همه نهادهای اجرایی، انتظامی و امنیتی را می طلبد؛ به خصوص اینکه در ماه آینده شاهد عزیمت خیل شیعیان افغانستانی از پایانه مرزی دوغارون برای پیاده روی اربعین به کربلا خواهیم بود و شرایط فعلی تکرار می‌شود.

جواد نوریان، عضو هیات‌مدیره انجمن صنفی شرکت‌های حمل ونقل بین‌المللی خراسان رضوی، در گزارش سفر یک‌روزه خود به پایانه مرزی دوغارون که اخیرا انجام شد، در خصوص وضعیت این پایانه مرزی اظهار کرد: پایانه مرزی دوغارون این روزها با ازدحام حضور اتباع افغانستانی که در حال خروج از ایران هستند، مواجه است و تعداد زیادی ناوگان مسافری چون اتوبوس و تاکسی در این پایانه فعالیت دارند. وی افزود: در دو هفته اخیر طبعا به دلیل کثرت مسافران در پایانه مرزی دوغارون تردد ناوگان تجاری بسیار کمتر شده است. حضور ما در پایانه مرزی همزمان با بازدید استاندار خراسان رضوی، اعضای شورای تامین، مدیران کل اجرایی استان و والی هرات از روند خروج مهاجران افغانستانی از مرز به کشورشان بود. این همزمانی فرصت مغتنمی برای گفت وگوی ما با مقامات ارشد استان در خصوص وضعیت فعلی پایانه مرزی دوغارون فراهم کرد.

این فعال حوزه حمل ونقل، علت کندی ترددهای تجاری در پایانه مرزی دوغارون را بازرسی های مرزبانی جمهوری اسلامی ایران در نقطه صفر مرزی دانست و افزود: البته ما به شرایط بحرانی کشور در حال حاضر واقف هستیم و این بازرسی ها را ناگزیر می دانیم و به‌هیچ‌وجه تلاش و دقت نیروهای نظامی و امنیتی را نمی‌توان زیر سوال برد؛ اما باید اذعان کرد که این وضعیت خاص در این ایام، به دلیل ازدحام مسافران نبوده و برخی از این قبیل مشکلات همواره در پایانه مرزی دوغارون وجود داشته است. وی خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه از سوی هنگ مرزی تایباد در فاصله 6-5کیلومتری بعد از مرز یک پاسگاه با عنوان 17شهریور مستقر است، به نظر می‌رسد اگر بازرسی های کامل تر در پاسگاه مزبور انجام گیرد تا حدود زیادی ورودی ها افزایش یابد. نوریان گفت: در گفت وگویی که با رئیس ترانسپورت هرات داشتیم، دغدغه شلوغی محوطه گمرک که اکثر آنان زنان و کودکان افغانستانی هستند مطرح و بر خطرات ناشی از تصادف و تهدید سلامتی این مسافران تاکید شد.

به گفته وی، اگر مرز مشکل نداشته باشد، روزانه 500دستگاه کامیون تجاری می‌تواند وارد ایران شود. نوریان ابراز عقیده کرد: ناوگان تجاری، شناخته‌شده و شناسنامه دار هستند و ماشین ها با قبول شرایط ایران و موافقت نامه بین دو کشور وارد ایران می شوند و در داخل نیز تحت پوشش شرکت‌های حمل ونقل بین‌المللی هستند. این عضو هیات‌مدیره صنفی شرکت‌های حمل ونقل بین‌المللی خراسان رضوی اذعان کرد: در‌حال‌حاضر در هیچ یک از مرزهای جمهوری اسلامی ایران مانند پایانه مرزی دوغارون، دو پایگاه ایست و بازرسی نداریم. بنابراین می‌توان برای سرعت‌بخشی به ترددها، تمهیداتی اندیشید تا این بازرسی ها به صورت کامل در پاسگاه 17شهریور انجام گیرد. ما در این خصوص با استاندار نیز صحبت کردیم و این مقام مسوول، بررسی موضوع را به مدیرکل راهداری استان ارجاع داد.

وی یادآور شد: با 24ساعته شدن پایانه مرزی دوغارون به نظر می‌رسد علاوه بر مسائل امنیتی، این پایانه با کمبود سخت افزاری و نیروی انسانی مواجه است و گویا قرار است نیروهای ارتشی را در مرزها مستقر کنند؛ اما به‌هرحال تا این نقل و انتقالات انجام گیرد، این کندی ترددها به تجارت و اقتصاد کشور لطمه زیادی وارد می‌کند.

نوریان با اشاره به اینکه بخشی نگری در پایانه مرزی دوغارون به روند ترددها لطمه می زند، خواستار همکاری همه جانبه و هم افزایی میان همه نهادهای اجرایی، انتظامی و امنیتی برای سامان دادن به وضعیت این پایانه شد.