بررسی فلسفی و عرفانی واقعه عاشورا در کتاب «معجزه عاشورا»

کتاب «معجزه عاشورا» شامل درس گفتار‌های دکتر حسین غفاری، استاد گروه فلسفه دانشگاه تهران است که رویکردی متفاوت و نو را در بررسی نهضت عاشورا در برابر خواننده قرار می‌دهد.

به جز مجلس اول و آخر (دوازدهم) که دارای استقلال نسبی از سایر مباحث هستند، 10 مجلس دیگر در عین تنوع مباحث دارای بافتی منسجم و پیوسته اند.

در مجلس اول با رویکردی پدیدارشناسانه و جدید، واقعه عاشورا معجزه‌ای انسانی در اثباتِ حقیقت متعالیِ نظام هستی قلمداد می‌شود و از این منظر ضمن تحلیل عقلانی پدیده معجزه در تاریخ بشر، ویژگی‌های اصلی امور اعجازآور با قالب رفتاری حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و اصحاب بزرگوارشان تطبیق می‌یابند.

مجلس دوازدهم نیز تفسیر غزلی از حضرت حافظ است که انطباق آن با حادثه عاشورا به سبکی بدیع شرح و ارائه شده است. اما مجالس دهگانه دیگر، حاوی مباحث متنوع، گسترده و کاملاً تحلیلی است که در آن‌ها به نقد و بررسی تفسیر‌های متضادِ صاحب نظران گذشته و اکنون امت اسلامی در تفسیر علل، اهداف و ماهیت نهضت عاشورا پرداخته می‌شود و با نارسا دانستن تفسیر‌های یک جانبه (اعم از فردی و اجتماعی) تفسیری جامع ارائه می‌شود که بر اساس مبانی بنیادین انسان شناسی الهی و شیعی و مستند بر تحلیل‌های عمیق فلسفی، عرفانی و نیز اصول معارف قرآنی و وحیانی شکل گرفته است.

از جمله مباحث خواندنی کتاب، تحلیلی فلسفی مسئله گریه و نقش آن در سیر معنوی و تعالی روحی انسان است که در مجالس مختلف از زوایای متفاوت به آن پرداخته شده است.

همچنین بحث عمیق و گسترده‌ای در باب «علم امام» و شبهات و اشکالات ناشی از این بحث در تفسیر نهضت عاشورا که در ضمن آن به طور خاص از نقش و معنا و کارکرد مسئله «علم حضوری» و تفاوت ماهوی و کارکردی آن با «علم حصولی» بحث شده است.

همچنین در مجلسی مستقل، به بحث از مجالس عزاداری حضرت اباعبدالله (ع) و نقش و اهمیت هریک از عناصر تشکیل دهنده این مجالس پرداخته شده و آسیب شناسی آن‌ها و امور ناشایسته داخل در این مجالس نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

به طور کلی ویژگی اساسی و منحصر به فرد این اثر، دخالت دادن مباحث عقلانی و فلسفی در تفسیر و تحلیل امور عینی و اجتماعی در فرهنگ اسلامی است.

این کتاب نکات بسیار آموزنده‌ای دارد. موضوعات زیادی در آن مطرح شده است؛ گرچه یک خط سیر پنهان همه مجالس را به هم مرتبطمی‌کند.

کتاب موضوعات متنوعی دارد؛ اما نظریه‌ای که در این کتاب وجود دارد، کانون توجه نویسنده بوده است، سه مطلب مهم در کتاب است که بسیار اهمیت دارند و هرکدام را می‌توان جداگانه پروراند.

در مجلس اول کتاب - که به نحوی از بقیه کتاب جداست و خود بحثی کامل است - منظور از معجزه بودن واقعه عاشورا به‌صورت حقیقیاست، نه استعاره. به این موضوع تأکید شده و به همین دلیل هم در رابطه با معجزه صحبت شده است‌.

در کتاب، معجزه به دو بخش «حسی» و «عقلی» تقسیم شده‌است. «معجزه حسی» محدودیت‌های مکانی و زمانی دارد و با ادراک آنحالت عجز به انسان دست می‌دهد و نه با شنیدن آن؛ بنابراین در موضوع معجزات حسی که پیامبران داشتند - مانند اژدها شدن عصایحضرت موسی (ع)- انسان باید با آن مواجه شود تا آن‌ها را باور کند. در این شرایط نیز انسان از طریق عقل خود استدلال می‌کند.

نوع دیگر که بهترین نوع معجزه است، «معجزه عقلی» است. قرآن از این نوع است و از آنجاکه اسلام کامل‌ترین دین است و این دینباید در همه مکان‌ها و زمان‌ها قابل‌استفاده باشد، قرآن چنین مشخصاتی دارد.

غفاری در این کتاب می گوید: حقانیت دین اسلام به این معجزه عقلی است و برمبنای تاریخ نیست. اگر قرآن می‌تواند به کلام معجزه عقلی باشد، حرکت امام حسین (ع) هم یک معجزه است.

نویسنده در این کتاب امام حسین (ع) را اعتباری برای قرآن و پیامبر اکرم (ص) ذکر کرده و بیان داشته «اگر هر جای دنیا صحنه عاشورا را توصیف کنیم و کلیات آن را بگوییم این داستان مورد اعجاب همگان خواهد بود.

ایشان همچنین این موضوع را در مجلس بعدی کتاب با حضرت ابراهیم (ع) مقایسه کرده‌اند.

منظور نویسنده از واژه معجزه، معنای حقیقی و کلامی این واژه نبود و این‌گونه نیست که امام حسین تحدی کردند. بلکه درواقع وصفاین کار وصف معجزه است. امام حسین (ع) با کاری که انجام دادند مکتب خود را اثبات کردند.

گفتنی است کتاب معجزه عاشورا در مجلسی مستقل، به بحث درباره ی مجالس عزاداری درباره حضرت اباعبدالله (ع) و نقش و اهمیت هر یک ازعناصر تشکیل دهنده ی این مجالس می پردازد وآسیب شناسی آن ها و امور ناشایسته داخل در این مجالس نیز بررسی می شوند.