بیگانگی مدارس با تکنولوژی در عصر هوش مصنوعی

همراه با همه‌گیری کرونا در ایران برای نخستین بار مساله استفاده از تکنولوژی در فرآیند آموزش به طور جدی مورد توجه قرار گرفت. دانش آموزانی که توان حضور در کلاس های حضوری را نداشتند، حالا باید به زیرساخت هایی مجهز می شدند که بتوانند شکاف به وجود آمده از کلاس های درس تا خانه ها را پر کنند؛ درست در همین نقطه بود که ضعف زیرساخت های تکنولوژی در سراسر کشور بیش از پیش نمایان شد و در آن دوره به طور جدی تا جایی ریشه دواند که سرپرست وزارت آموزش و پرورش در سال 1400 از ترک تحصیل نزدیک به یک میلیون دانش آموز پس از فراگیری کرونا خبر داد. در واقع بسیاری از خانواده های عمدتا کم درآمد از دسترسی به اینترنت یا حتی تلفن هوشمند برای پیش برد مراحل تحصیل خود محروم هستند.

البته آن‌طور که به نظر می‌رسد، دانش آموزان و معلم ها از سال‌ها پیش با نبود تکنولوژی در مدارس دست و پنجه نرم می‌کردند و کرونا تنها به عاملی برای عیان شدن این مشکلات تبدیل شد؛ به گونه ای که مشخص شد اغلب دانش آموزان ایرانی از ساده ترین امکانات تکنولوژیک محروم هستند. اکنون ورود هوش مصنوعی نیز زخمی بر زخم های گذشته شده است. این فناوری جدید هنوز به طور گسترده نه تنها راه ورودی به عرصه آموزش در ایران پیدا نکرده، بلکه در سطوح دیگر نیز به طور قابل قبولی نتوانسته است مورد استفاده قرار بگیرد. براساس آمارها ایران در میان دیگر کشورهای جهان در رتبه 70 استفاده از هوش مصنوعی قرار دارد، این در حالی ا ست که تنها 10رتبه ابتدایی فهرست در این حوزه نقش تعیین کننده ای دارند.

تکنولوژی 20 سال پیش را استفاده می کنیم

راهروها پر است از دوربین. هر پاگردی از پله های مدرسه را که چرخ می زنیم، چهره عبوس و خاک گرفته تک چشمی قدم ها را دنبال می‌کند و همچون ناظری همیشه غایب، وجودش را یادآوری می‌کند؛ آن هم در جایی که خبری از تکنولوژی های جدید و ابزارهای به روز آموزشی نیست. سحر بیات، کارشناس و معلم آموزش و پرورش، درباره استفاده کنونی از تکنولوژی در مدارس می گوید: «استفاده از تکنولوژی در فرآیند یادگیری یکی از مسائل جدی است که همه کشورهای دنیا با آن درگیر هستند و رقابتی هم در این مورد وجود دارد، اما در مدارس ایرانی نسبت به 20سال پیش تغییر محسوسی در استفاده از تکنولوژی در بحث آموزش نداشته ایم. اکنون در مدارس دولتی امکانات ساده ای مثل کامپیوتر و پروژکتور به روز وجود ندارد و در اغلب مدارس دولتی حتی از ساده ترین امکانات نیز محروم هستیم. در این وضعیت باید مثل بسیاری از کشورهای دیگر از هوش مصنوعی بهره مند شویم.»

او با تاکید بر اینکه ایران در بهره گیری از تکنولوژی در فرآیند تعلیم و تربیت سال‌ها عقب است، ادامه داد: «اولویت های تعلیم و تربیت در کشور تغییر کرده است، در حالی که استفاده از ابزارها و تکنولوژی های جدید روی تعلیم دانش آموزان تاثیر مستقیم دارد. پژوهش های بسیاری ثابت کرده اند که تکنولوژی نمی تواند نقش معلم را ایفا کند، اما می تواند در تسهیل فرآیند یادگیری بسیار اثرگذار باشد.» بعضی تحقیقات نشان می‌دهند که هرچند هوش مصنوعی و تکنولوژی نمی توانند جایگزین کاملی برای معلمان باشند، اما این فناوری ظرفیت بسیار بالایی در تسهیل و بهبود فرآیند آموزش دارد. همچنین ابزارهای مبتنی بر این فناوری می توانند فرآیندهای آموزشی را تسریع کنند، دسترسی به منابع آموزشی را بالا ببرند و در برخی موارد که دانش آموزان نیازهای ویژه دارند، مفید واقع شوند. همچنین هوش مصنوعی می تواند به معلم ها کمک کند تا به جای آموزش صرف، بر فرآیندهای خلاقانه تری تمرکز کنند و زمان کافی برای توسعه مهارت های تفکر داشته باشند. این دیدگاه باعث شده است بسیاری از محققان به ایجاد سیستمی آموزشی قائل باشند که تعاملی موثر بین انسان و ماشین ایجاد می‌کند و می تواند ترکیبی از این دو باشد.

چالش های تکنولوژیک دانش آموزان

حوزه دیجیتال در ایران با شکاف‌ها و چالش های زیادی همراه است. بسیاری از دانش آموزان ایرانی به اغلب تکنولوژی های ابتدایی هم دسترسی ندارند، چه رسد به سطحی از دسترسی که استفاده از هوش مصنوعی و ابزارهای قدرتمند را ممکن می سازد. مرضیه ادهم، پژوهشگر حوزه زیست آنلاین کودکان، استفاده از هوش مصنوعی در مدارس را به طور رسمی صفر می داند. او در این مورد به «دنیای‌اقتصاد» می گوید: «در حال حاضر هوش مصنوعی به طور رسمی به مدارس کشور راه پیدا نکرده است. همچنین به نظر نمی‌رسد بین دانش آموزها به اندازه دانشجوها رواج پیدا کرده باشد. این در حالی ا ست که یکی از نشانه های توسعه در جوامع غربی و حقوق کودک در بحث آموزش، دسترسی به تکنولوژی محسوب می‌شود. در دوره همه‌گیری کرونا پلتفرم ها رشد و پیشرفت کردند؛ اما پس از آن، این روند متوقف شد. حتی مدارسی که از شبکه های اجتماعی استفاده می کردند، پس از پایان همه‌گیری کرونا استفاده خود را کاهش دادند. در این بین آسیب هایی نیز وجود داشت؛ برای مثال برخی معلم ها در مقاطع پایین گزارش می دادند که استفاده از تکنولوژی باعث شده است دانش آموزان برای انجام تکالیف به جست‌وجوی اینترنتی وابسته باشند.»

این پژوهشگر حوزه زیست آنلاین کودکان در ادامه توضیح می‌دهد: «البته در مناطق محروم نیز مسائل دیگری وجود داشت. تکنولوژی می توانست برای کسانی که در این مناطق دسترسی به آموزش نداشتند، بعد زمان و مکان را از بین ببرد و شکاف آگاهی و محرومیت جغرافیایی برای آنها از بین می رفت. به همین دلیل نیاز بود زیرساخت ها وضعیت خوبی داشته باشند و دسترسی به اینترنت وجود داشته باشد، اما متاسفانه این بخش رشدی نداشته است.» ادهم با تاکید بر اینکه اکنون بیشترین مالیات های روستایی نیز در زمینه بهبود کیفیت اینترنت هستند، گفت: «اکنون دو مساله وجود دارد. در برخی مناطق که دسترسی به اینترنت وجود دارد، از تکنولوژی به دلیل نبود سواد رسانه ای کافی استفاده درستی نمی‌شود که این خود می تواند شکاف آگاهی نامیده شود. از سوی دیگر، در برخی مناطق نیز به کلی زیرساخت و اینترنت وجود ندارد که شکاف دیجیتال را به وجود می آورد. اکنون با این دو مساله در مناطق مختلف کشور درگیر هستیم. در این میان هوش مصنوعی می تواند برای معلم ها نقشی اساسی ایفا کند و در مساله طرح درس و ایده خلاقانه ارائه دادن، مثل یک دستیار برای آنها عمل کند. این تکنولوژی می تواند به دانش آموزان نیز بعد دیگری از آموزش را ارائه دهد. اما از آنجا که هوش مصنوعی اکنون در دسترس همه دانش آموزان قرار ندارد، دوباره به شکاف دیجیتال در کشور دامن می زند.»

تجربیات آموزشی مبتنی بر هوش مصنوعی در جهان

اکنون استفاده از هوش مصنوعی در برخی کشورهای اروپایی تغییرات چشمگیری در نظام آموزشی به همراه داشته است و در این بین از برخی کشورها به عنوان کشورهای پیشرو یاد می‌شود. برای مثال اکنون فنلاند نه تنها در اروپا، بلکه در تمام جهان در زمینه استفاده از هوش مصنوعی پیشرو محسوب می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد با وجود اینکه فنلاند هنوز در مراحل پیاده‌سازی مراحل اولیه استفاده از هوش مصنوعی در مدارس خود است، به نتایج امیدوارکننده ای در این زمینه رسیده است. یکی از مزایای اصلی در این مورد را می توان به ارزیابی پیشرفت مربوط دانست. هوش مصنوعی این توانایی را دارد که بازخورد سریع تر و دقیق تر و همچنین ارزیابی بهتری از عملکرد دانش آموزان ارائه دهد. همچنین هوش مصنوعی می تواند محتوای آموزشی را متناسب با دانش آموزان تهیه کند؛ بدون اینکه هیچ دانش آموزی را جا بگذارد. در این بین مطالعاتی نیز در خصوص ادغام هوش مصنوعی با برنامه درسی وجود دارد که نشان می‌دهد این فناوری می تواند روی یادگیری مهارت های ضروری برای آینده مانند تفکر انتقادی موثر باشد. هوش مصنوعی در جهت یادگیری زبان نیز می تواند برای ایجاد تجربیات فراگیر موثر باشد و به دانش آموزان کمک کند تا درک فرهنگی خود را گسترش دهند.

البته تجربیات استفاده از هوش مصنوعی در فرآیند آموزشی را نمی توان به طور کلی مثبت ارزیابی کرد، بلکه معایبی نیز در این باره توجه محققان را به خود جلب کرده است. ابتدایی ترین کاستی در این باره هزینه بالای مربوط به استفاده از هوش مصنوعی است، زیرا توسعه و نگهداری زیرساخت های لازم برای استفاده از هوش مصنوعی در مدارس، هزینه های زیادی به همراه دارد. همچنین آموزش معلمان در جهت آمادگی و تجهیز در راستای استفاده از هوش مصنوعی برای دولت هزینه بر خواهد بود. از سوی دیگر برخی روان‌شناسان حوزه کودک هم معتقدند، همان اندازه که هوش مصنوعی به خلاقیت کودکان و نوجوانان در حوزه آموزش می‌کند، به همان اندازه نیز می تواند با وابستگی بیش از اندازه از خلاقیت آنها بکاهد و اتکا به پاسخ های از پیش تعیین شده هوش مصنوعی به این ماجرا دامن خواهد زد. بنابراین می توان گفت هوش مصنوعی ابزاری نیست که بتوان آن را بدون برنامه ریزی و مطالعه گسترده استفاده کرد، بلکه برای بهره مندی از مزایای آن در آموزش و پرورش، دولت باید بر رفع معایب آن نیز تمرکز کند و رویکرد چندجانبه ای برای استفاده از آن وجود داشته باشد.

حلقه مفقوده رفاه دیجیتال

در حالی که امروزه در سراسر جهان مفهوم رفاه دیجیتال به رسمیت شناخته می‌شود و حتی با پنج شاخص قیمت اینترنت، کیفیت اینترنت، توسعه زیرساخت های اینترنت، امنیت اینترنت و دولت الکترونیک به صورت مرتب اندازه گیری می‌شود، هنوز شکاف دیجیتال دغدغه مهمی برای کشورهای کمتر برخوردار به حساب می آید. در همین راستا موسسه معتبر و غیرانتفاعی سرف شارک با بررسی میزان رفاه دیجیتال 12کشور جهان، اعلام کرده است که قاره اروپا بهترین وضعیت به لحاظ رفاه دیجیتال را دارد؛ چون از میان 20کشور برتر از نظر رفاه دیجیتال، حدود 16کشور در قاره اروپا قرار دارند. علاوه بر این سنگاپور، ژاپن و آمریکا هم در جمع 20کشور برتر جهان از لحاظ رفاه دیجیتال هستند. با این همه ایران از میان این 121کشور رتبه 95 در رفاه دیجیتال، رتبه 104 در کیفیت اینترنت و البته رتبه 120 از لحاظ امنیت الکترونیک را دارد و تنها کشور یمن وضعیتی بدتر از ایران در این حوزه دارد. حالا سوال این است که با وضعیت نه‌چندان امیدوارکننده اینترنت کشور که مهم‌ترین زیرساخت ارتباطی و تکنولوژیک به حساب می آید، چگونه باید آموزش در مدارس را با تکنولوژی های جدید عجین کرد؟

• رونمایی از دوربین A6700 سونی با قابلیت‌های هوش مصنوعی
• صحرایی در جلسه رای اعتماد: اگر ایران قوی می خواهیم راهش آموزش و پرورش قوی است / باید دانش آموزان را از چنگال فضای مجازی نجات دهیک
• واکنش مهدی طارمی به مسمومیت دختران دانش آموز
• تقسیم ارث خیامی میان دانش‌آموزان و خانواده
• مشارکت بیمه ایران در کمپین آزاد سازی زندانیان جرائم غیرعمد