بی‌توجهی صندوق نوآوری به صنایع فرهنگی؛ خلأ بزرگ در حمایت ملی
دبیر رویداد ملی صنایع خلاق گفت: یکی از خلأهای جدی در ساختار حمایت نوآورانه کشور، بی‌توجهی صندوق نوآوری و شکوفایی به صنایع فرهنگی است؛ زیرا با محدود شدن تعریف دانش‌بنیان، بخش بزرگی از صنایع فرهنگ‌پایه از مسیر دریافت منابع مالی ملی کنار گذاشته شده‌اند.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، نشست خبری رویداد ملی صنایع خلاق برگزار شد؛ سیدصادق پژمان؛ دبیر رویداد ملی صنایع خلاق گفت: محتوایی که در خصوص این موضوع تولید می‌شود باید بتواند در وهله نخست به تغییر بینش منجر شود، به‌ویژه در میان سیاست‌گذاران کشور؛ تغییری که نهایتاً بتواند گفتمان حاکم را در حوزه فرهنگ تغییر دهد و پارادایمی تازه را جایگزین کند. این تغییر بینش، در نهایت، به مردمی‌سازی کمک می‌کند و باعث می‌شود از مفاهیم جدید رشد اقتصادیِ با ثبات در کشور بهره بگیریم.
وی افزود: یکی از همین روش‌های جدید که امروز می‌تواند به داد اقتصاد ایران برسد، موضوع صنایع فرهنگی و صنایع خلاق است.
پژمان ادامه داد: وقتی از صنایع فرهنگی صحبت می‌کنیم، منظورمان حوزه‌هایی مثل بازی‌های ویدئویی، انیمیشن، نوشت‌افزار، موسیقی، کتاب و حتی نوآوری‌های اجتماعی است. همه این‌ها جزء مجموعه صنایع فرهنگی محسوب می‌شوند. حتی از نظر بازدهی اقتصادی، چه در سطح جهانی و چه در سطح ملی، اعداد و ارقام قابل قبولی دارند.
وی گفت: دو عدد مشخص را هم می‌خواهم عرض کنم؛ طبق پیمایش بنیاد بازی‌های رایانه‌ای در سال 1402، حدود 70 همت هزینه مردم ایران در حوزه بازی‌های دیجیتال بوده است. این رقم نشان می‌دهد هزینه‌کرد خانوار ایرانی در حوزه صنایع فرهنگی کم نیست. مجموع هزینه فرهنگی خانوار نیز 170 همت برآورد شده که بخش عمده آن مربوط به همان حوزه‌هایی است که ذکر شد. بنابراین ما با یک گردش مالی قابل توجه روبه‌رو هستیم.
پژمان افزود: سلیقه مصرف فرهنگی مردم تغییر کرده و از سوی دیگر، تعداد افراد علاقه‌مند به این حوزه افزایش یافته است. با این حال، همچنان در زمینه دانش، مهارت و تولید فکر در این بخش دچار مشکل هستیم؛ در حوزه اقدام و عمل نیز دچار چالشیم. امیدواریم فعالیت‌هایی که برای تغییر نگرش نسبت به این موضوع در حال انجام است، منجر به مداخلات سیاستی و تقنینی مؤثری شود که در آینده به نفع صنایع فرهنگی و خلاق تمام شود.
وی یکی از نکات بسیار مهم را در این زمینه، بحث مالکیت فکری و معنوی دانست و تأکید کرد: این موضوع نقطه آغاز امیدواری ما به پیشرفت این حوزه است و باید در مجلس شورای اسلامی مورد توجه ویژه قرار گیرد.
پژمان ادامه داد: مسئله دیگر، تأمین مالی این حوزه است که در حال حاضر با چالش مواجه است. همچنین در زمینه دانش‌افزایی و تولید اندیشه در حوزه صنایع خلاق به شدت نیازمند اقدام جدی هستیم. تربیت نیروی متخصص هنوز دچار اختلال است و از دوره دانش‌آموزی تا دانشگاه، آموزش‌های قابل قبولی برای تربیت افراد در این حوزه وجود ندارد؛ با وجود تمام اسناد بالادستی که تولید شده، هنوز برنامه‌ریزی مؤثری در این زمینه نداریم.
نقش صنایع خلاق در ایمن‌سازی ذهنی جامعه؛ از انیمیشن تا بازی در پدافند غیرعاملوی گفت: اگر دانش‌آموزی امروز علاقه‌مند باشد که مهارت‌هایی مانند پویانمایی، بازی‌سازی، طراحی یا تبلیغات را یاد بگیرد، هیچ دوره آموزشی مناسب و رسمی در نظام آموزشی کشور وجود ندارد و برای این موضوع طراحی منسجمی انجام نشده است.
پژمان در بخش دیگری از سخنان خود افزود: در کنار این نشست، نمایشگاهی نیز برگزار شده است که ظرفیت‌ها و دستاوردهای موجود کشور در این حوزه را در مقیاسی محدود به نمایش گذاشته تا افراد حاضر در پنل‌ها و خود رویداد بتوانند از نزدیک با این توانمندی‌ها آشنا شوند.
وی گفت: در تعدادی از پنل‌های این رویداد، مسئولان کشور در حوزه‌های مختلف از جمله زیرساخت، قانون‌گذاری، محتوا و فرهنگ حضور دارند و در بالاترین سطح به بیان دیدگاه‌های خود خواهند پرداخت. پیش‌بینی می‌شود ظرف امروز یا فردا، با قطعی شدن حضور برخی از مسئولان، برنامه زمان‌بندی پنل‌ها و اسامی آنان اعلام شود.
پژمان تأکید کرد: به صورت خلاصه، هدف اصلی این رویداد، تغییر دیدگاه و بینش نسبت به صنایع خلاق است تا عمق ظرفیت‌های این حوزه از نظر فرهنگی و اقتصادی شناخته شود. کلید حل مسائل آینده کشور، بدون تردید در زیست‌بوم صنایع فرهنگی و خلاق نهفته است.
دبیر این رویداد گفت: در مجموعه مؤسسه، ما نمونه‌هایی از اقدامات موفق جهانی را نیز بررسی کرده‌ایم و این مطالعات را به‌عنوان الگو در اختیار سیاست‌گذاران کشور قرار داده‌ایم. اما نکته مهم این است که لازم است در کشور، برآورد دقیقی از میزان موفقیت صنایع فرهنگی داشته باشیم؛ اینکه این صنایع تا چه حد توانسته‌اند به وظیفه ذاتی خود عمل کنند. به نظر می‌رسد توفیقات قابل‌قبولی در این زمینه حاصل نشده است و این موضوع، در یکی از پنل‌های رویداد نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
وی افزود: به نظر می‌رسد ایجاد یک صندوق، فراتر از صندوق‌های خطرپذیر موجود، با حمایت دولت لازم است تا بتواند به تأمین مالی حوزه صنایع فرهنگی و خلاق کمک کند. یکی از اختلالات جدی در این حوزه، آن است که در صندوق نوآوری و شکوفایی، موضوع صنایع فرهنگی اساساً دیده نشده است. از آنجا که در اساسنامه این صندوق، قید «دانش‌بنیان» وجود دارد، عملاً بخش عظیمی از صنایع فرهنگ‌پایه و ایده‌پایه کشور از دریافت تسهیلات و منابع صندوق محروم مانده‌اند؛ در حالی که این بخش، هم اقتصادی است، هم فناورانه و هم مبتنی بر نوآوری.
پژمان گفت: فناوری‌های جدید جهان همواره در لبه تولیدات این حوزه حرکت کرده‌اند، اما همچنان صنایع فرهنگی از ظرفیت منابع صندوق نوآوری بی‌بهره‌اند. بنابراین یا باید صندوق جدیدی به‌طور اختصاصی در این زمینه تأسیس شود، یا قوانین موجود اصلاح گردد تا این حوزه نیز به مجموعه مأموریت‌های صندوق افزوده شود.
وی افزود: موضوع صندوق‌های سرمایه‌گذاری شرکتی (CVC) نیز در پنل‌های این رویداد بررسی خواهد شد. در همین راستا، مؤسسه ما چند اقدام زیرساختی برای بسته‌های تأمین مالی انجام داده که البته چون محور جلسه نیست، اگر بعد از نشست خواستید درباره آن‌ها توضیح خواهم داد.
پژمان در ادامه با اشاره به موضوع ساختار نهادی صنایع خلاق گفت: یکی از مشکلات مهم این حوزه در کشور، فقدان متولی مشخص است. در یکی از پنل‌های این رویداد، بحث اختلالات نهادی و نبود نهاد متولی برای صنایع خلاق بررسی خواهد شد. همان‌طور که مستحضر هستید، فعلاً هیچ نهاد واحدی در سطح حاکمیت وظیفه راهبری این حوزه را برعهده ندارد.
وی توضیح داد: پیش‌تر اداره‌کلی در وزارت صنعت، معدن و تجارت در این زمینه فعالیت داشت؛ در معاونت علمی ریاست‌جمهوری نیز بخشی مرتبط وجود دارد، در وزارت میراث فرهنگی دبیرخانه‌ای برای صنایع خلاق فعال است، و در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز حوزه‌هایی مانند موسیقی، سینما، هنرهای تجسمی و کتاب زیرمجموعه صنایع خلاق هستند. اما همچنان جای یک متولی واحد که بتواند مدیریت و رصد مسائل این حوزه را برعهده گیرد، در ساختار نهایی کشور خالی است.
پژمان اضافه کرد: یکی از اهداف مهم این رویداد آن است که این دغدغه به‌صورت جدی به سطوح تصمیم‌گیری منتقل شود تا مسئله صنایع خلاق دست‌کم در حوزه قانون‌گذاری یا اجرا وارد دستور کار سیاست‌گذاران شود. رویداد تلاش می‌کند با تبیین ابعاد مختلف موضوع، اهمیت آن را روشن ساخته و زمینه تبدیل آن به اقدام عملی را فراهم کند.
وی گفت: البته وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بخش صنایع خلاق فعالیت‌های جدی دارد، و دستگاه‌های دیگر نیز به‌صورت همزمان اقدامات مؤثری را دنبال می‌کنند. به نظر می‌رسد در این رویداد، ما در سطح بالایی از تعاملات قرار داریم و حتی تعدادی از وزرا و مسئولان مربوطه در جلسات حاضر خواهند بود تا در گفت‌وگو با ذی‌نفعان، تبادل نظر کرده و مسیر اقدامات بعدی را برای برنامه‌ریزی و طراحی عملیاتی روشن سازند.
پژمان گفت: طبق برنامه‌ریزی‌ها، هشت پنل در رویداد برگزار خواهد شد؛ یکی از آن‌ها درباره تأمین مالی نوآورانه و یکی دیگر مرتبط با تأمین مالی صنایع خلاق است.
وی افزود: یکی دیگر از پنل‌ها به موضوع برند ملی اختصاص دارد، چراکه هنوز برند ملی ویژه صادرات محصولات صنایع خلاق در کشور وجود ندارد. این بخش در واقع درباره تولید روایت برای محصولات و خدمات فرهنگی و هنری ایرانی در عرصه صادرات بحث می‌کند. پنل دیگری نیز با محوریت صادرات صنایع خلاق برگزار می‌شود که در آن رشد صادرات صنایع خلاق کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه در جهان مورد بررسی قرار خواهد گرفت؛ رشدی که در این کشورها بسیار قابل توجه بوده و سهم بالایی از صادرات آن‌ها را تشکیل می‌دهد.
پژمان گفت: در این پنل، هدف آن است که راهکارهای جهانی شدن صنایع خلاق ایران بررسی شود؛ اینکه چگونه حوزه‌هایی مانند انیمیشن، بازی‌های رایانه‌ای، نوشت‌افزار، اسباب‌بازی و سایر بخش‌های فرهنگی می‌توانند به سطح بین‌المللی ارتقا یابند. با وجود مزیت‌های قابل قبول در این بخش‌ها، هنوز مشکل جهانی شدن وجود دارد و باید مسیر عملی تحقق این هدف تبیین شود.
وی اظهار کرد: یکی از چالش‌های اصلی، مسئله منابع انسانی در صنایع خلاق است. مقیاس‌پذیری این حوزه ارتباط مستقیم با توان نیروی انسانی دارد و در این بخش نیز، کشور با محدودیت‌های جدی روبه‌روست؛ موضوعی که نیازمند بازنگری اساسی در آموزش، سیاست‌گذاری و تأمین سرمایه انسانی تخصصی در این حوزه است.
دبیر اجرایی این رویداد گفت: یکی از مشکلات اصلی در این حوزه، مسئله تغییر مقیاس (اسکیل شدن) است؛ زمانی که یک فعالیت می‌خواهد گسترش یابد و در ابعاد بزرگ‌تر انجام شود، با کمبود نیروی انسانی مواجه می‌شویم. در بخش‌هایی از کشور که اندکی رشد کرده‌ایم، مانند حوزه پویانمایی و بازی‌های دیجیتال، تعدادی از فعالان به‌صورت فریلنسری کار می‌کنند و گروهی نیز به‌دلیل تفاوت نرخ ارز و مسائل اقتصادی، مهاجرت کرده‌اند.
وی افزود: ما باید به‌صورت جدی به تولید نیروی انسانی بپردازیم. در برخی بخش‌ها مزیت‌های قابل‌توجهی داریم، اما در زمینه آموزش، از مدرسه تا دانشگاه، هنوز اقدام مؤثری صورت نگرفته است. مسئولان این حوزه‌ها باید در پنل‌های رویداد پاسخگو باشند و روشن کنند که قرار است نیروهای انسانی مورد نیاز این بخش از کجا تأمین شوند، در حالی که اکنون با مشکلات جدی در این زمینه مواجهیم.
پژمان ادامه داد: بخش دیگر، مربوط به حکمرانی و مالکیت فکری است. در همه کشورهای جهان، ابتدا مسئله مالکیت فکری حل شده و سپس صنایع خلاق توسعه یافته‌اند. اگر مسئله مالکیت حل نشود، بنیان این صنعت و کسب‌وکار آسیب می‌بیند؛ زیرا اساس کار بر پایه مالکیت فکری و حق مؤلف است. نخست باید این حق به رسمیت شناخته شود تا کسی که اثری خلق می‌کند، فردا شاهد کپی غیرقانونی آن از سوی دیگران نباشد و حقوقش مورد احترام قرار گیرد.
وی گفت: متأسفانه در کشور، قوانین مربوط به مالکیت فکری هنوز اصلاح نشده و در بسیاری موارد حتی قوانین مدرن برای این بخش وجود ندارد.
پژمان با اشاره به نقش فناوری‌های نوین در جهان افزود: مطابق گزارش منتشر شده در سال 2022، فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، استریمینگ، و بلاک‌چین هر سه در حال برقراری ارتباط مستقیم با صنایع خلاق هستند. در کشور ما باید این زیرساخت‌ها تقویت شود و روشن شود که هر بخش چه سهمی در توسعه این حوزه دارد و تا چه اندازه از روند جهانی عقب هستیم. این موضوع در یکی از پنل‌های رویداد بررسی خواهد شد.
وی گفت: در پنل نوآوری‌های دیجیتال به جنبه‌های فناورانه صنایع خلاق پرداخته می‌شود، و در پنل نوآوری‌های اجتماعی نیز راه‌حل‌های خلاقانه برای تأثیرگذاری اجتماعی بررسی خواهد شد؛ موضوعی که امروز در جهان به‌صورت جدی از نظر نظری و اجرایی پیگیری می‌شود.
پژمان افزود: از دیگر محورهای اساسی، بحث آمار صنایع خلاق است. در قانون برنامه هفتم توسعه نیز به ایجاد یک سامانه ملی برای نگه‌داری آمار پایه کشور در این حوزه اشاره شده است. با این حال، هنوز آمار دقیق و جامعی از وضع صادرات صنایع خلاق در دست نیست. دلیل اصلی این ضعف، آن است که بسیاری از فعالان این حوزه، به‌دلیل مشکلات تحریمی، فعالیت‌های خود را با پوسته‌های حقوقی متفاوت در کشورهای دیگر انجام می‌دهند یا صادرات خود را از طریق شرکت‌های واسطه‌ای ثبت می‌کنند؛ بنابراین داده‌های رسمی قابل استناد وجود ندارد.
وی تصریح کرد: البته پیمایش‌های دقیقی در حال انجام است تا بتوان آمار واقعی از وضعیت تولید و صادرات صنایع خلاق کشور استخراج کرد.
پژمان در بخش دیگری از سخنان خود گفت: در کنار نشست‌های تخصصی، یک نمایشگاه جانبی نیز برگزار می‌شود که در فضایی حدود 300 متر مربع پذیرای حدود 30 شرکت از حوزه‌های متنوع صنایع خلاق خواهد بود. در این نمایشگاه، هر بخش نمایندگان منتخب خود را دارد تا دستاوردهایشان را به نمایش بگذارند.
وی اضافه کرد: این پروژه فراز و نشیب زیادی داشت و از پیش از آغاز سال جاری مراحل آماده‌سازی آن دنبال می‌شد؛ به دلایل مختلف چند بار به تعویق افتاد، اما امیدواریم در هفته پایانی، با همکاری مجموعه‌های مختلف از جمله مس، برنامه‌ها به بهترین شکل اجرا شود.