تابستان گرمی در پیش است؛ هوای آب را داشته باشیم

به گزارش مشرق، حدود دو هفته گذشته، چند روزی آب در برخی از نقاط تهران برای مدتی قطع شد، علت هم وقوع سیل و جاری شدن گل و لای در سد کرج و بند آوردن مسیر آب بود، اما جدا از علت قطعا همان چند ساعتی که آب قطع می شد بسیار سخت می گذشت، همه عادت کرده ایم به محض باز کردن شیر آب، آبی پرفشار و زلال از آن جاری شود اما وقتی این اتفاق نمی افتد اوقاتمان تلخ می شود، در حالی که آب از شیر آب نمی آید بلکه از طبیعت می آید، این مساله مهمی است که باید به آن توجه شود.

جدا از آب و هوا و فارغ از اینکه چه روزی از سال است، هیچکدام از ما بدون آب دوام نمی آوریم حتی تصور اینکه ممکن است آب خانه مان برای ساعاتی قطع شود هم آزاردهنده است اما این خطر واقعی و بیخ گوشمان است، اکنون میلیون ها نفر در دنیا با کم آبی دست و پنجه نرم می کنند و تعداد زیادی هم مدت زیادی است که آب خانه هایشان قطع شده و با تانکر و دبه های آب روزگار می گذرانند، نقاط زیادی از دنیا از جمله کشور ما با خشکسالی و کاهش بارندگی مواجه شده اند و از طرفی برداشت بی رویه از منابع آبی، ذخایر آب شیرین را با خطر کاهش مواجه کرده است، رودخانه ها، دریاچه ها و تالاب ها را خشک و آلوده کرده ایم و همچنان حوضه های آبریز و منابع آبی خود را نابود می کنیم.

در حالی این اکوسیستم ها را نابودی می کنیم که تنوع زیستی فوق العاده ای را در خود حفظ کرده اند اما رفتار ما انسان ها جمعیت گونه های مختلف جانوری و گیاهی را در سراشیبی انقراض قرار داده است، آمارها نشان می دهد از سال 1970 به طور متوسط شاهد کاهش 83 درصدی جمعیت گونه های آب شیرین در دنیا بوده ایم در حالی که این گونه ها نقشی اساسی در سلامت آبهای شیرین دارند و توان سازگاری در برابر تغییر اقلیم را افزایش می دهند.

آب شیرین یک منبع کمیاب است و باید رفتار ما با آن نیز به عنوان منبعی کمیاب باشد اما ظاهرا اینطور به نظر نمی رسد چون میزان منابع آبی و نحوه مصرف ما عکس این مساله را نشان می دهد، 29 خرداد بود که شرکت آب و فاضلاب استان تهران اعلام کرد که امروز 50 هزار لیتر بر ثانیه مصرف آب داریم که نسبت به سال گذشته چهار هزار لیتر افزایش یافته است یعنی مصرف آب در تهران رکورد زد در حالی که با صرفه جویی در مصرف آب به میزان 10 درصد می‌توانیم تابستانی بی‌دغدغه با کمک مردم داشته باشیم.

تازه‌ترین گزارش مرکز اطلاعات و داده‌های آب کشور نشان می‌دهد که گرچه بارش‌های سال آبی جاری (ابتدای مهر 1401) تا 26 خردادماه با افزایش 11 درصدی همراه شده؛ اما نسبت به دوره بلندمدت 54 ساله با کاهش 13 درصدی مواجه است.

همچنین سازمان هواشناسی اعلام کرد تابستان امسال گرمتر از پارسال خواهد بود و این یعنی بیشتر مصرف کردن آب که قطعا فشار بیشتری بر منابع آبی وارد می کند.

یک کارشناس امور منابع آب درباره راه های برون رفت از شرایط بد آبی در کشور گفت: وضعیت خوبی در ارتباط با آب و منابع آبی نداریم، باید مشکل ریشه ای برطرف شود نه اینکه صرفا به دنبال گذر مقطعی از کمبودها باشیم.

سال 1384 به تمام چاه های غیر مجاز مجوز داده شد که ضربه بزرگی بر پیکر بی جان منابع آبی وارد کرد، اکنون حدود 800 هزار حلقه چاه در کشور وجود دارد که 47 تا 48 درصد آنها غیر مجاز است، همان چاه هایی هم که مجوز دارند غیر مجاز برداشت می کنند.

یوسف خلج امیر حسینی افزود: در مرحله اول بخشی که مصرف کننده اصلی آب در کشور است یعنی کشاورزی را رها کردیم، در این بخش حدود 90 تا 92 درصد منابع آبی کشور با راندمان بسیار پایین مصرف می شود و یا بهتر است بگوییم به نوعی هدر می رود، در واقع با شیوه های غلط آبیاری به روش های سنتی حجم زیادی آب تلف می شود، از طرف دیگر هم آب به صورت رایگان در اختیار کشاورزان قرار می گیرد، کشاورز هم نه آموزش دیده و نه امکانات به روزی برای کشاورزی پیشرفته دارد، خودش هم به روش سنتی آبیاری عادت کرده که موجب هدر رفت حجم زیادی آب می شود.

وی اظهار داشت: این مساله ای که است که در مباحث مربوط به آب و منابع آبی فقط از آنها صحبت می شود اما در عمل کاری صورت نمی گیرد و همتی برای اصلاح روند در الگوی کشت که در بحث جبران آب و افزایش سرانه مصرف در کشور تعیین کننده است، وجود ندارد و همه چیز در حد مقالات و جلسات باقی می ماند، نمی آییم عملا کشاورز را مجبور کنیم که مثلا در جایی که آب نیست هندوانه نکارد، توصیه تا یک حدی جواب می دهد در حالی که برای این امور باید برنامه داشته باشیم.

وی ادامه داد: از طرفی هم کارهایی که انجام می شود به پایان نمی رسد، مثلا یک دوره ای پول موجود است اقداماتی صورت می گیرد اما مقطعی است، نکته اینجاست زمانی که در مکان هایی هم که از این شیوه ها استفاده می کنند مصرف آب را کم نمی کند به جای اینکه دولت آب اضافه را کنترل کند و به چرخه تامین ذخیره آب زیرزمینی برگرداند، کشاورز سطح زیر کشت را افزایش می دهد بنابراین عملا آبی به این شیوه ها ذخیره نمی شود.

وی افزود: از طرف دیگر وقتی به بخش آب شرب و شهری نگاه می کنیم می بینیم که به علت فرسودگی شبکه های آبرسانی، حجم زیادی آب هدر می رود، چندی پیش آماری دیدم که نشان می داد سالانه بالای 30 درصد آب تصفیه شده از طریق شبکه های فرسوده هدر می رود. همچنین شاهد تغییر الگوی زندگی در شهرها و حتی روستاها هستیم، در همین تهران در بخش های زیادی خانه هایی به همراه باغ، جکوزی و استخر وجود دارد که از همین آب شهری استفاده می کنند و با همین آب هم درختان باغ را آبیاری می کنند که این کار در چنین شرایطی فاجعه است.

کارشناس امور منابع آب اظهار داشت: مشکل کار اینجاست که دولت ها از ابتدا برای این منظور برنامه بلندمدت نداشتند، وقتی مشکلی پیش می آید فقط می خواهند آن مشکل را مقطعی برطرف کنند، برای اینکه مشکلی پیش نیاید تمام تهران را سوراخ سوراخ کردند و با حفر چاه، آبهای زیرزمینی را بالا می کشند، در حالی که این آب ذخیره استراتژیک است و باید در نحوه مصرف آن دقت کنیم، اما برداشت بی رویه موجب بروز فرونشست آنهم چندین برابر استاندارد جهانی در نقاط مختلف تهران شده است، بر اساس استاندارد اگر در اروپا سالانه چهار میلیمتر فرونشست رخ دهد شرایط بحرانی است در حالی که در تهران سالانه 36 سانتیمتر فرونشست داریم که علت اصلی آن هم برداشت آب بی رویه زیر زمینی است، با این روش به آینده امیدی نیست و مهمتر اینکه دیگر فرصتی هم نیست چون منبعی باقی نمانده است.

وی گفت: سال 1384 به تمام چاه های غیر مجاز مجوز داده شد که ضربه بزرگی بر پیکر بی جان منابع آبی وارد کرد، اکنون حدود 800 هزار حلقه چاه در کشور وجود دارد که 47 تا 48 درصد آنها غیر مجاز است، همان چاه هایی هم که مجوز دارند غیر مجاز برداشت می کنند.

خلج امیر حسینی افزود: در قیمت گذاری آب بحثی به عنوان آب به حساب نیامده وجود دارد که نشت از شبکه ها، گرفتن آب از پشت کنتور یا همان آب دزدی را شامل می شود که سالانه از این طریق حجم زیادی آب هدر می رود.

وی درباره نقش فرهنگ در حفاظت از منابع آبی گفت: روش زندگی کردن امروز نسبت به گذشته بسیار تغییر کرده است، به عنوان مثال در گذشته یک خانواده با یک یا دو کوزه آب یک شبانه روز سر می کرد، اما بچه های آن نسل با آب لوله کشی مواجه شدند و به مرور سبک زندگیشان تغییر کرد، آن زمان افراد خانواده با یک تشت آب حمام می کردند بچه ها با پدر یا مادر به حمام می رفتند اما امروز هر فردی به تنهایی استحمام می کند آنهم از وقتی که وارد حمام می شود دوش آب باز است تا لحظه ای که از حمام خارج شود، هم اینکه در گذشته حمام کردن هفته ای بود اما امروز هر روزه است.

وی اظهار داشت: یک زمانی می گفتند آب هست اما کم است، اما الان باید بگوییم که دیگر آب نیست، آن آبی هم که وجود دارد با چه مصیبت و چه زیان های بعدی تامین می شود، چون برای تامین آب مورد نیاز تعداد زیادی چاه حفر شده است، که یکی از علت های افزایش نرخ فرونشست در تهران همین چاه ها است، اکنون فرونشست گریبان 420 دشت کشور را گرفته است و این دشت ها دیگر برگشت پذیر نیستند، چون در این شرایط آب بین مولکولی را از دل زمین بیرون کشیده ایم بنابراین هر چقدر هم آب در آن بخش ریخته شود فایده ای ندارد.

وی گفت: یکی از علت های زیاد شدن سیل در کشور این است که نفوذ پذیری خاک کاهش یافته بنابراین با هر بارشی به جای اینکه آب به درون خاک نفوذ کند بر روی زمین جاری می شود و سیل رخ می دهد که افزایش ساخت و سازها، از بین رفتن باغات، مراتع و زمین های کشاورزی برخی دلایل کاهش نفوذ پذیری خاک هستند.

خلج امیر حسینی ادامه داد: علاوه بر این آبهایی که اکنون از این چاه ها برداشت می شود دیگر کیفیت آبهای گذشته را ندارد چون به علت توسعه شهرنشینی و شبکه های فاضلاب، کیفیت آب های زیرزمینی کاهش یافته است. همچنین تمام روستاها و زمین های کشاورزی ویلا سازی شدند و منابع آبی در بسیاری موارد جوابگوی نیاز آنها نیست.

به علت برداشت بی رویه منابع آبی، اکنون 420 دشت کشور دچار فرونشست زمین شده اند، این دشت ها دیگر برگشت پذیر نیستند چون تمام آب بین مولکولی را از دل آب بیرون کشیده ایم.

وی اظهار داشت: سالها به کشاورز القا کردیم که آب رایگان است بنابراین دیگر نمی پذیرد که باید بابت آن آبی که اجدادش هم رایگان استفاده می کردند امروز پول هم بدهد، اینها نیاز به فرهنگ سازی دارد تا متوجه شود که آب رایگان نیست، متوجه شود اگر پولی هم بابت آب می دهد صرف بهبود سیستم و حفاظت از منابع آب می شود اما چون این کارها انجام نشده کشاورز انگیزه ای برای این کار ندارد زمانی که پولی که می دهد صرف بهبود شرایط شود و اثرش را ببیند با رغبت پرداخت می کند.

وی گفت: یک بحثی در هیدروپلتیک است که به آن فاجعه مشترکات می گویند یعنی همه می دانند این کار اشتباه است اما بر انجام آن اصرار دارند، مثلا همه می دانند که برداشت آب به این روش منابع زیر زمینی و جاری را دچار خسران می کند اما به قصد کشت و نابودی برداشت می کنند، که نتیجه آن فرونشست، شور شدن خاک و در نهایت قطعی آب است اما معتقدند اگر مثلا من برداشت نکنم دیگری استفاده می کند به این ترتیب همه یک کار غلط را توجیه می کنند که در نهایت منجر به نابودی ذخایر می شود.

کارشناس امور منابع آب تاکید کرد: باید فرهنگ سازی و یک سری کارهای پایه ای و زیرساختی انجام شود، دولت حمایت کند، البته در مقطعی یک سری طرح ها مطرح می شود که خیلی هم خوب هستند مانند طرح تعادل بخشی آب های زیرزمینی، کنترل مصرف آبهای زیرزمینی، کنتور گذاشتن روی چاه ها و حمایت از سیستم های آبیاری، اما اجرا نمی شود یا چند درصد پیش می رود و ناگهان متوقف می شود.

وی درباره سرانه مصرف آب در کشور گفت: سرانه مصرف آب در کشور به رغم اینکه از نظر منابع آبی مشکل داریم اما از کشورهایی که در این زمینه هیچ مشکلی هم ندارند بسیار بیشتر است، آمارها نشان می دهد سرانه مصرف آب در ایران حدود 160 تا 170 متر مکعب است که در تهران گاهی به 220 متر مکعب هم می رسد، این در حالی است که ایران کشوری با مشکل آبی است و بر روی کمربند خشک دنیا هم قرار گرفته و متوسط بارندگی آن زیر 250 میلیمتر در سال است اما نسبت به کشورهای پر آب، مصرف آبی بیشتری دارد.

وی اظهار داشت: به عنوان مثال کشور آلمان مشکلی از نظر بارندگی و منابع آبی ندارد اما مصرف آب در ایران از آن کشور بیشتر است، در آنجا شاید چون قیمت آب واقعی است همه رعایت می کنند اما کشور ما چون نفت دارد از این رو به تمام بخش های انرژی یارانه می دهد که این موجب مصرف بی ضابطه می شود، البته رساندن آب و یا انرژی به قیمت واقعی در کشور مشکلات خودش را دارد که باید مورد بررسی متنخصصان آن قرار گیرد.

خلج امیر حسینی تاکید کرد: برنامه ریزی صحیح، مدیریت منابع آب، اصلاح الگوی مصرف و کشت های کم آب بر راهکارهایی برای برون رفت از شرایط کنونی منابع آبی است که بارها و بارها گفته شده اما به آنها عمل نمی شود، ما در مجموع در کشور از منابع آبی به خوبی استفاده نمی کنیم، همچنان با روش غرقابی در کشاورزی آب را هدر می دهیم، با وجود هشدارهای فراوان درباره نبود آب اما همچنان به دنبال کشت محصولات آب بری مانند یونجه یا هندوانه هستیم، در کنار تمام اینها از ایجاد شهرک های صنعتی در جاهایی که منابع آبی مناسب و کافی ندارند هم کوتاه نمی آییم.