تلگرام آزاد می‌شود؟
مصطفی پوردهقان، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس می‌گوید که خبرهای غیررسمی از سوی دولت مبنی بر رفع فیلتر تلگرام به دست نمایندگان مجلس رسیده است. پیش‌تر شرط رفع فیلتر تلگرام برآورده شدن مصوبه 32بندی شورای عالی فضای مجازی بود. آیا تلگرام این خواسته‌ها را رعایت کرده است؟
حدود یک سال پس از برداشته شدن گام نخست رفع فیلتر اینترنت در ایران زمزمه‌ها و اظهارنظرها درباره برداشتن گام دوم بار دیگر موضوع رفع فیلترینگ را بر سر زبان‌ها انداخته است. البته در این باره اخبار ضد و نقیض متعددی وجود دارد. با وجود خبرهای اولیه درباره رفع فیلتر تلگرام منابع دیگری اعلام کرده‌اند که تصمیم نهایی هنوز اتخاذ نشده و هرگونه اقدام باید بر اساس مصوبه شورای عالی فضای مجازی و تایید رئیس‌جمهور انجام شود. کارشناسان اما هشدار می‌دهند که رفع محدود چند پلتفرم نمی‌تواند مشکلات بنیادین اینترنت کشور را حل کند و حتی در بهترین حالت تنها یک «مسکن موقت» خواهد بود که با کوچک‌ترین تغییر یا فشار دوباره به وضعیت قبلی بازمی‌گردد.
گام دوم نزدیک است؟
درحالی‌که حدود یک سال از اولین گام رفع فیلتر اینترنت در ایران می‌گذرد، برخی اظهارنظرها و زمزمه‌ها از برداشتن گام بعدی در این باره حکایت دارد. همه‌چیز از چهارشنبه هفته گذشته آغاز شد. در آن زمان یکی از رسانه‌ها مدعی شدند که به دستور رئیس‌جمهور، جلسه بررسی رفع فیلترینگ در مرکز ملی فضای مجازی تشکیل شده و اعضای آن با رفع فیلتر تلگرام، یوتیوب و اینستاگرام مخالفت کرده‌اند. انتشار این خبر در مدت کوتاهی بازتاب گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها داشت و بار دیگر موضوع رفع فیلترینگ را بر سر زبان‌ها انداخت. با این حال ساعاتی بعد منابع دیگری این خبر را نادرست دانستند و اعلام کردند که گزارشی مبنی بر رای منفی اعضا وجود ندارد.
به گفته این منابع در جلسه یاد شده رؤسای دو قوه بر این نکته تاکید کرده‌اند که هرگونه تصمیم‌گیری درباره رفع فیلتر پلتفرم‌ها باید بر اساس مصوبه شورای عالی فضای مجازی و با تایید رئیس‌جمهور انجام شود؛ مصوبه‌ای 32بندی که پیش‌تر مبنای رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی نیز قرار گرفته بود. در ادامه روز پنج‌شنبه هشتم آبان نیز برخی گمانه‌زنی‌ها درباره آغاز گفت‌وگوهای وزارت ارتباطات با تلگرام و چند پلتفرم دیگر مطرح شد؛ مذاکراتی که گفته می‌شود با هدف بررسی اجرای شروط شش‌گانه برای رفع محدودیت‌ها در حال پیگیری است.
پس از این خبر اظهارنظرها و ادعاهای متعددی در خصوص رفع فیلتر تلگرام مطرح شد. هر روز خبرهایی از رفع فیلتر تلگرام به گوش می‌رسد و در مدت زمان کوتاهی اظهارنظرهایی مخالف در خصوص آن وجود دارد. به نظر می‌رسد ماجرای رفع فیلتر تلگرام به میدان جدیدی برای سیاسیون تبدیل شده است. برای مثال، محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس در پاسخ به اخطار نماینده خمینی‌شهر تاکید کرد که این مطلب از اساس کذب بوده و چنین موضوعی در دستور کار نیست.
اما در همین حال اظهارات نماینده‌های مجلس خبر از اتفاقات دیگری می‌دهد. مصطفی پوردهقان، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس، در این باره اعلام کرده است که خبرهای غیررسمی از سوی دولت مبنی بر رفع فیلتر تلگرام به دست نمایندگان مجلس رسیده است. حالا اما نظر کارشناسان در خصوص رفع فیلتر تلگرام در روزهای آینده چیست؟
آرین اقبال، کنشگر اینترنت، در خصوص اما و اگرهای مطرح شده در خصوص گام دوم رفع فیلترینگ اینترنت در کشور به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «موضوع رفع فیلتر تلگرام و احتمالا یوتیوب که دولت روی آن مانور می‌دهد، چند مساله جدی دارد که از جنبه‌های مختلف کل داستان را بسیار شکننده می‌کند و امید چندانی به تحقق آن وجود ندارد. اولین مساله این است که ما یک سری قوانین بالادستی داریم که توسط شورای عالی فضای مجازی، مرکز ملی فضای مجازی و شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده‌اند. این شوراهای عالی در واقع سیاست‌های کلی را ابلاغ کرده‌اند و هر جریان کاری و تصمیم‌گیری باید در چارچوب این قوانین انجام شود. قوانین و قواعدی که ابلاغ شده‌اند اکنون با تصمیم دولت در تناقض هستند.
در نتیجه تصمیمی که دولت روی آن مانور می‌دهد یا اتفاق نخواهد افتاد - همان‌طور که به تازگی مشاهده شد و تلاشی انجام شد که نتیجه نگرفت و پذیرفته نشد - یا اگر هم اتفاق بیفتد، بسیار شکننده خواهد بود و تنها در صورتی ممکن است رخ دهد که فشار یا اعمال نفوذ شخص رئیس دولت وارد شود. حتی در این حالت کافی است یک فشار از سمت گروه‌های مختلف، بحران یا تغییر دولت رخ دهد تا همه چیز دوباره به وضعیت قبلی بازگردد.»
اقبال معتقد است که یک خواسته کلی وجود داردکه معتقد به کنترل کامل محتوای موجود در شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌ها است؛ به عبارت دیگر می‌خواهد همان کاری را که در پیام‌رسان‌های داخلی و سامانه‌های ملی انجام می‌شود روی پلتفرم‌های خارجی نیز اعمال شود. تا زمانی که این خواسته محقق نشود هرگونه رفع فیلتری بسیار شکننده خواهد بود. حتی اگر تلگرام مانند دوران وزارت جهرمی وارد ایران شود و دفتر یا نماینده‌ای برای ارتباط با دولت معرفی کند تجربه نشان داده که حجم و شکل دخالت‌ها بسیار بالا است. در این شرایط پلتفرم نمی‌تواند چنین فشار و دخالتی را تحمل کند. نتیجه آن یا رد درخواست‌ها و یا خروج کامل پلتفرم از بازار خواهد بود، همان‌طور که در گذشته مشاهده شده است.
این مساله به ویژه برای پلتفرم‌هایی مانند تلگرام که بیزینس‌پلن تجاری قوی و انگیزه مالی کافی ندارند، اهمیت بیشتری دارد. او می‌گوید: «برای پلتفرم‌های تجاری‌تر مانند اینستاگرام یا یوتیوب اعمال چنین کنترل‌هایی تقریبا بی‌معنی است؛ زیرا فعالیت این پلتفرم‌ها مبتنی بر جریان مالی و تعامل کاربران است و انگیزه‌ای برای پذیرش کنترل کامل ندارند. علاوه بر این یکی از دلایلی که کاربران از این پلتفرم‌ها استفاده می‌کنند فضای آزادتر آن‌هاست.
بنابراین حتی اگر تصمیم به رفع فیلتر گرفته شود، به دلیل فقدان حمایت قانونی، عدم تحقق خواسته نهایی و پیچیدگی‌های اجرایی، احتمال پایداری آن بسیار پایین است. با اولین بحران کوچک، تغییر رویکرد دولت یا فشار گروه‌های مخالف اینترنت، پلتفرم‌ها دوباره فیلتر خواهند شد. در نهایت حتی اگر احتمال رفع فیلتر تلگرام 10 درصد و یوتیوب 5 درصد باشد، این اتفاق به دلیل عدم تحقق هدف اصلی، یعنی کنترل کامل و پایدار بر پلتفرم‌ها، عملا بی‌ارزش خواهد بود.»
مسکن کوچک برای رفع محدودیت‌ها
در این بین برخی دیگر از کارشناسان معتقدند که فیلترینگ باید در مقیاس گسترده‌تری صورت بگیرد و رفع فیلتر تنها از چند پلتفرم چندان راهگشا نخواهد بود. اقبال در این زمینه نیز به «دنیای اقتصاد» توضیح می‌دهد: «فرض کنید که اکنون یوتیوب یا تلگرام و حتی اینستاگرام رفع فیلتر شوند. مساله این است که تنها دو یا سه پلتفرم بزرگ و مورد اعتماد کاربران رفع فیلترشده است. در نتیجه حجم زیادی از کاربران به این پلتفرم‌ها منتقل می‌شوند و فعالیت‌های مختلف اعم از اقتصادی، بازاریابی، تفریحی در آنها افزایش می‌یابد. این وضعیت ممکن است برای آن دو یا سه پلتفرم مفید باشد اما شرایط کلی اینترنت کشور را اصلاح نمی‌کند.
علت این است که همچنان اختلالات گسترده‌ای در شبکه اینترنت وجود دارد که ناشی از مقابله با فعالیت فیلترشکن‌هاست. این اختلالات قرار نیست رفع شوند، زیرا رویکرد کلی فیلترینگ تغییر نکرده است. به عبارت دیگر حتی اگر قانونی تصویب شود که مثلا پلتفرم‌ها باید قواعد خاصی را رعایت کنند - وزیر ارتباطات چند روز پیش مواردی را مطرح کرد که برخی از آنها چندان واقع‌گرایانه نبود - باز هم این قانون تنها برای همان پلتفرم خاص اعمال خواهد شد و رفع فیلتر برای آن انجام می‌شود.»
اقبال مطرح می‌کند که در این شرایط وضعیت سایر سایت‌ها و پلتفرم‌ها که به دلایل مختلف سیاسی، اخلاقی یا تصمیمات دیگر همچنان فیلتر هستند چه خواهد شد؟ آنها قرار است همچنان فیلتر بمانند و در نتیجه کاربران همچنان مجبور خواهند بود برای دسترسی به آنها از فیلترشکن استفاده کنند و این باعث ادامه اختلالاتی می‌شود که هم‌اکنون در اینترنت کشور مشاهده می‌کنیم.
این کنشگر اینترنت همچنین به پیامدهای فیلترینگ و استفاده از فیلترشکن اشاره می‌کند و می‌گوید: «این وضعیت مشکلات جدی و گسترده‌ای ایجاد کرده است. اینترنت کشور از نظر امنیتی، اقتصادی، فنی و کاربردی آسیب دیده است. اختلالات موجود نه تنها کسب و کارها را دچار مشکل کرده، بلکه پیشرفت تحقیق و رشد فردی کاربران را نیز مختل ساخته و فضای امن فردی را تحت‌تاثیر قرار داده است.
این مشکلات با رفع فیلتر محدود دو یا سه پلتفرم حل نخواهد شد، زیرا رویکرد مقابله با فیلترشکن‌ها همچنان ادامه خواهد یافت و مسیر کلی فیلترینگ تغییر نکرده است. تمرکز دولت بر تلگرام و یوتیوب به نوعی یک آدرس غلط است. به جای حل مساله بنیادین فیلترینگ و اینترنت کشور صرفا قصد ارائه یک نتیجه ملموس به مردم وجود دارد تا وعده اولیه رفع فیلتر که در زمان انتخابات داده شده بود، پوشش داده شود. این اقدام اساسا مشکل اساسی و بنیادی اینترنت کشور را حل نمی‌کند.»
اقبال معتقد است که برای حل مشکلات اینترنت کشور، رویکرد کلی در مواجهه با فیلترینگ باید تغییر کند. فیلترینگ کنونی بارها مشکلات اساسی برای امنیت کشور به وجود آورده است. همچنین باید مراودات و ارتباطات اقتصادی کشور با سایر نقاط جهان تقویت شود تا قدرت چانه‌زنی و نفوذ حاکمیت افزایش یابد.
هر مسیر دیگری صرفا یک مسکن موقت خواهد بود که ممکن است در روابط عمومی دولت به کار رود یا کاملا بی‌فایده باشد. او بیان می‌کند: «به عبارت دیگر دولت چه خواسته و چه ناخواسته روی موضوعی تمرکز کرده که مشکل اصلی نیست و راه‌حل بنیادین ارائه نمی‌دهد. به جای شفاف‌سازی در کارگروه تشخیص مصادیق، شورای عالی فضای مجازی یا تغییر رویکرد کلی شورا، تمرکز بر یک پلتفرم بی‌اهمیت و ناکارآمد مانند تلگرام قرار گرفته است.
این کار نه تنها وضعیت کلی اینترنت کشور را بهبود نمی‌بخشد بلکه زمان و انرژی را صرف موضوعی می‌کند که فاقد اثرگذاری واقعی است. حتی اگر این مشکلات حل شوند تازه به مسائل دیگری مانند انحصار، فساد، تراست و مونوپولی در حوزه‌های مختلف اینترنت کشور می‌رسیم. مشکلات اینترنت کشور بسیار گسترده‌تر و پیچیده‌تر از صرفا مساله فیلترینگ است و رفع فیلتر محدود نمی‌تواند آنها را حل کند.» او در نهایت عنوان می‌کند که رفع فیلتر از تلگرام و یوتیوب در بهترین حالت یک مسکن کوچک و ظاهری خواهد بود که به محض ایجاد کوچک‌ترین تغییر یا فشار، دوباره به وضعیت قبلی بازخواهد گشت.
کارشناسان معتقدند با توجه به تهدیدهایی که از سوی فیلترشکن‌ها وجود دارد و تمام این سال‌ها متوجه کاربران ایرانی بوده است دیگر زمان آن فرا رسیده است که دولت رفع فیلترینگ گسترده را در دستور کار خود قرار دهد. اولین گام رفع فیلترینگ در کشور مربوط به حدود یک سال پیش است و به نظر می‌رسد گام دوم محدود به رفع فیلتر تلگرام شده است که تاکنون به نتیجه نرسیده است.