جامعیت قرآن کریم در بیان امام سجاد (ع)
تهران - ایرنا - امام سجاد (ع) بزرگترین آموزگار تفسیر به‌شمار می‌آیند که در این مسیر به‌تطبیق صحیح آیات قرآن کریم با شرایط عصر و زمان خویش پرداختند. چهارمین پیشوای شیعیان که به‌عنوان الگوی تقوا و بردباری با فعالیت‌های فرهنگی توانستند، راهنمای امت اسلامی در شرایط بحرانی باشند و از تحریف بسیاری از مسایل مربوط به اسلام و خاندان پیامبر (ص) جلوگیری کنند.
اهل بیت (ع) عالم‌ترین و آگاه‌ترین افراد بر تفسیر قرآن کریم هستند. پیامبرگرامی اسلام (ص)، پیش از رحلت بارها در سخنانی که به حدیث ثقلین مشهور شد، این نکته را یادآور شدند که مومنان برای دوری از گمراهی می بایست به قرآن و عترت تمسک جویند زیرا اهل بیت(ع) در بهره گیری از این کتاب و تفسیر آن از هرگونه خطا و لغزشی مصون بوده و افزون بر تفسیر، بر تأویل قرآن کریم نیز احاطه دارند. بنابراین اهل بیت (ع) مهم ترین منبع درک و فهم بهتر آیات نورانی قرآن هستند. از این روی بررسی روایات و سیره معصومین (ع) در حوزه تفسیر، اصول آن، مبانی و روش های تفسیری اهمیت دارد. در میان امامان معصوم (ع) پیوند و انس امام سجاد (ع) با قرآن کریم بر همگان آشکار و مثال‌زدنی است. امام سجاد (ع) معلم تفسیر در عصر تابعان محسوب می شود و سیره ایشان تجلی آیات نورانی قرآن، معرف عظمت این کتاب آسمانی و مبین اهمیت آن در زندگی انسان است. روایات تفسیری امام زین العابدین (ع) افزون بر 296 روایت به شمار می رود که گاه به شرح و تبیین آیات و گاه به موضوعات دیگر از جمله بیان علوم قرآن و تطبیق می پردازد.
امام علی بن الحسین (ع) در پنجم شعبان 38 قمری در مدینه دیده به جهان گشود و سال‌های پایانی زندگی امام علی (ع) جد بزرگوار خویش را درک کرد و به مدت 23 سال از سرچشمه دانش امام حسین (ع) بهره مند شد. چهارمین پیشوای شیعیان جهان با بهره بردن از زبان دعا و خطابه به ارشاد و راهنمایی مردم می پرداخت و حاصل اندیشه های معرفت شناسانه ایشان در قالب نیایش و دعا در کتاب «صحیفه سجادیه کامله» گردآوری شده است. کتابی که اینک رهگشای بسیاری از پیروان راه حق در مسیر رسیدن به سعادت حقیقی است.
تأثیر شرایط سیاسی و اجتماعی در پرداختن امام سجاد (ع) به علوم قرآن
امامت امام سجاد (ع) با دوران حکومت حاکمان ظالم اموی همراه بود. امویان سرآمد دشمنان اهل بیت (ع) بودند که بارزترین نمود آن را در شکل گیری واقعه عاشورا می توان مشاهده کرد. در دوران امویان، بنی هاشم و شیعیان از طرف حکومت، مورد ظلم و تعدی بسیاری قرار گرفتند و امام سجاد (ع) نیز تحت مراقبت شدید حکومتی به سر می برد. شرایط به گونه‌ای برای شیعیان سخت و غیرقابل تحمل بود که به تعبیر امام باقر (ع) اگر در آن زمان به فردی زندیق یا کافر می گفتند، راضی تر بود تا او را شیعه علی (ع) بنامند. امام سجاد (ع) برای دستیابی به موقعیتی مناسب جهت انجام وظایف رهبری خود، سیاست تقیه را در پیش گرفت. از جمله مهم ترین دلایل پیشبرد این سیاست افزون بر شرایط سیاسی نامناسب، کم بودن تعداد یاران واقعی امام (ع) و تنها ماندن ایشان است که خود امام (ع) در روایتی به آن اشاره کرده است. همین شرایط سیاسی موجب شد که امام سجاد (ع) به دلیل برخوردار نبودن از جایگاه رهبری سیاسی و دینی به ویژه در ابتدای امامت خویش، رهبری علمی و فکری جمع بزرگی از جامعه اسلامی را به عهده گیرد. این هدف با پرداختن امام (ع) به علوم قرآن و تفسیر آن، کامیابی بیشتری داشت، زیرا قرآن مورد پذیرش همه مسلمانان بود و تبلیغات حکومت جبار نیز به ساحت آن آسیبی وارد نمی‌ساخت.
از طرفی دیگر بسیاری از خطبه های امام سجاد (ع) با عباراتی نظیر ایها الناس، ایها المومنون و عبادالله همراه است که نشان می دهد، مخاطبان آن حضرت (ع)، فقط شیعیان و پیروان خاص امام (ع) نبوده اند، بلکه دیگران نیز از آن سخنان استفاده می کرده اند. در یکی از این خطبه ها که جمعه‌ها در مسجد پیامبر (ص) ایراد می شد به بیش از 10 آیه از کلام الله مجید استناد شده است که گاه تفسیر نیز شده اند. این روش در کنار شخصیت والای امام سجاد (ع)، موجب شد تا بسیاری از فرقه های اسلامی نام ایشان را در شمار بزرگان خود ذکر کنند. دلیل دیگری که اهمیت پرداختن امام (ع) به تفسیر قرآن و تبیین معارف آن را روشن می سازد، شرایط ویژه اجتماعی عصر حیات ایشان بود. در 50 سال ابتدای دوره اموی، اوضاع خلافت نسبت به عهد صحابه به کلی تغییر پیدا کرد. دلیل این امر از طرفی عدم برخورداری معاویه و جانشینانش از سوابق دینی و سیاسی مناسب مقام خلافت و همچنین عدم پایبندی به موازین اسلامی و سود بردن از دین برای منافع دنیوی بود. انحراف حکام اموی، هم زمان با امامت امام سجاد (ع) به اوج خود رسیده بود به گونه ای که در بیشتر منابع تاریخی به بی بند و باری یزید دومین خلیفه اموی، اشاره شده است. به دنبال ظهور فساد و انحراف در میان حاکمان در این دوره بسیاری از احکام و اصول اسلامی کمرنگ یا دگرگون شد و در سایه این حکومت، تربیت دینی افراد تخریب شد و مکه و مدینه که مرکز دینی جهان اسلام به شمار می آمد در آن عصر به مرکز رفاه زدگی، غنا و بی بندوباری تبدیل شد. به همین دلیل، امام زین العابدین (ع) رویکرد خاصی به قرآن و پیوند دادن معارف و اصول راستین آن با زندگی مسلمانان داشت.
جایگاه قرآن در سیره امام سجاد (ع)
رفتار و منش امام سجاد (ع) که تجسم اسلام ناب بود در فضای ناسالم آن عصر چنان مورد توجه قرار گرفت که کمتر تاریخ نگار و تذکره نویسی از بررسی جزء به جزء آن غافل مانده است. عبادت امام سجاد (ع) بی مثال است که به موجب آن، نام زین العابدین بر ایشان نهاده شد و مهم ترین تأثیر اجتماعی این عبادت ها ایجاد پیوند دوباره مردم با پروردگار بود. یکی از مهمترین جنبه های زندگی عبادی ایشان، پیوند و انس با قرآن کریم است که در کتاب‌های تاریخ و اخبار بسیاری به آن اشاره شده است. امام سجاد (ع)، عاشق تلاوت قرآن بود و چنان لذتی از همراهی با قرآن می برد که هیچ لذتی به پای آن نمی رسید. ایشان خود در این باره می فرماید: اگر همه مردم که میان مشرق و مغرب هستند، بمیرند تا زمانی که قرآن با من است از تنهایی هراسی ندارم. امام زین العابدین (ع) یکی از خوش صداترین افراد در تلاوت قرآن کریم بود. طنین صوت زیبای قرآن ایشان در فضای مسموم آن عصر، همگان را به اندکی درنگ و تأمل وامی داشت.
تفکر و تعمق امام سجاد (ع)، هنگام تلاوت قرآن نیز مثال زدنی است به گونه ای که راویان نتوانسته اند از ذکر آن چشم پوشی کنند. روایت ها نشان از دقت امام (ع) به مفاهیم آیات در زمان تلاوت است و به همچنان نشان می دهد که امام (ع) سعی داشت، شیوه صحیح تلاوت قرآن در کنار تعمق در آن را به هم عصران خویش بیاموزد و افزون بر این، نکاتی تفسیری را ذیل آیات گوشزد کند.
در زمانه ای که فساد، تجمل پرستی و گمراهی، جانشین اسلام ناب محمدی شده بود، امام سجاد (ع) نمونه کاملی از عاملین به قرآن به شمار می رفت و سیره ایشان تجلی آیات نورانی آن محسوب می شد. عمل، کردار و سخنان امام (ع) به گونه ای است که دیگران از جمله معصومان دیگر برای تفسیر آیات به عمل ایشان اشاره می کردند. افزون بر این، چهارمین پیشوای شیعیان جهان تمام تلاش خود را می کرد تا از هر روشی چون ارشاد، موعظه، دعا و مناجات به تبیین اهمیت قرآن در زندگی انسان بپردازد و مردم را به پناه آوردن به قرآن دعوت کند.
صحیفه سجادیه، سرشار از توصیف‌های زیبا و عالمانه امام سجاد (ع)
افزون بر مواعظ، دعاهای چهارمین پیشوای شیعیان که در قالب صحیفه سجادیه گرد آمده اند، نیز سرشار از توصیف‌های زیبا و عالمانه امام سجاد (ع) در ارتباط با قرآن و تأثیر آن در زندگی دنیوی و اخروی است. بارزترین نمود این مطلب را می توان در دعای 42 صحیفه سجادیه موسوم به دعای ختم قرآن مشاهده کرد. در فراز آغازین این دعای شریف، این امام همام (ع) با بهره گیری از مضامین و عبارات قرآنی و تفصیل پاره‌ای از آنها به توصیف و بیان ویژگی‌های قرآن پرداخته است.
امام سجاد (ع) پس از بیان صفات قرآن و نقش روشنگر آن در زندگی انسان، ما را به دقت در اهمیت عمل به مضامین قرآنی در کنار علم به آنها فرا می خواند و در قالب مناجات می فرماید: بارالها! همچنان که ما را به تلاوت قرآن یاری دادی و به عبارات نیکویش ناهنجاری و لکنت زبان ما برگرفتی، اینک ما را از افرادی قرار ده که در نگهداشت و حراست او، آن سان که شایسته اوست، سعی می ورزند.
همچنین امام سجاد (ع) در علوم قرآن و معارف آن، مرجع بود و عالمان بزرگ، درباره قرآن از ایشان می‌پرسیدند.
آموزش تفسیر و اصول قرآن در سیره امام سجاد (ع)
امام زین العابدین (ع) از مفسران بزرگ و تأثیرگذار زمان خود به شمار می روند. روایات تفسیری که از این امام همام (ع) به دست ما رسیده است، نشان می دهد که ایشان در کنار تفسیر آیات قرآن، می کوشید تا شیوه صحیح تفسیر قرآن را به مسلمانان بیاموزد. استناد امام زین العابدین (ع) در تفسیر به منابعی نظیر قرآن، احادیث معصومین پیش از خود، اصول عرفی زبان عرب، تاریخ و اصول عقلی، نشان دهنده همین امر است، زیرا کلام معصومان (ع) وحیانی و ذات سخن آنها در تفسیر قرآن منبع است و نیازی به ارایه منبع، برای پذیرش کلام آنها نیست.
امام سجاد (ع) در مسیر آموزش تفسیر صحیح، مردم را به تطبیق صحیح آیات قرآن بر شرایط زمان و مخاطب پنداشتن خویش هنگام تلاوت آیات کتاب الهی فرامی خواند و در این باره از امام (ع) چنین روایت شده است: حذر کنید از آنچه خدا شما را بر حذر داشته و پند گیرید از آنچه با ستمکاران کرده و در قرآن ثبت است و در امان نباشید از این که پاره ای از آن چه به ستمکاران وعده کرده است، بر شما فرود آید.
این روایت اهمیت توجه به مفهوم عام آیات قرآن، حتی آیاتی را که در شأن ظالمان نازل شده است، بیان و تأکید می کند که آیات قرآن کریم منحصر به مورد نزول نیست و برای پندگرفتن تمام انسان ها و جاری شدن در تمام مکان ها نازل شده است.
امام سجاد (ع) در کنار آموزش روش صحیح تفسیر، برداشت های ناصحیح مسلمانان از قرآن را اصلاح می کرد و شبهات ذهنی آنها را با استناد به آیات قرآن پاسخ می گفت. تفسیر امام (ع) ذیل برخی آیات، به ویژه تعدادی از آیات هم جوار، نشان می دهد که ایشان جلسات خاصی را به بحث پیرامون تفسیر قرآن و تبیین جزء به جزء آیات اختصاص داده اند.
وجود این دسته روایات، حاکی از این است که تفسیر قرآن به وسیله امام سجاد (ع)، گاه در جلسات خاصی که برای همین منظور تشکیل می شده، صورت می گرفته است. همچنین برخی روایات، حاکی از این است که جلسات تفسیری امام سجاد (ع)، در کنار نقل احادیث رسول خدا (ص) و در مسجد پیامبر (ص) صورت می‌پذیرفته است. امام سجاد (ع) از جایگاه ویژه ای میان قاریان و مفسران قرآن برخوردار بود و شاگردان برجسته ای در تفسیر قرآن از محضر امام زین العابدین(ع) بهره برده اند. از جمله این بزرگان، ابوحمزه ثابت بن دینار است که در مفسر بودن او شکی نیست زیرا افزون براینکه در تفاسیر، آراء و روایات تفسیری از وی نقل شده، جمعی از کتاب شناسان، کتاب تفسیری برای وی ذکر کرده اند.
طبق یک بررسی آماری، روایات تفسیری امام سجاد (ع) بیش از 296روایت است که انواع این روایات و تعداد آنها با مضامینی همچون روایات تفسیری، روایات استناد و اقتباس، روایات جدی و تطبیق، روایات علوم قرآن، روایات احکام و روایات عمل به مضمون آیه، وجود دارد. با کمی دقت روشن می شود که تعداد روایات جری، تطبیق، استناد و اقتباس در مجموع، بسیار بیشتر از روایات تفسیری است. این نکته تلاش امام سجاد (ع) برای تطبیق آیات نورانی کلام الهی با زمان خویش و نزدیک ساختن مفاهیم آن به زندگی مردم آن عصر را نشان می دهد. از نکات قابل تأمل دیگر این است که بسیاری از این روایات در پاسخ به پرسش یا برطرف کردن شبهه ای مطرح شده اند. این نکته، اهتمام امام (ع) را بر تکیه بر استنادهای قرآنی در پاسخ به هم عصران خویش، ثابت می کند.
منابع:
1. الکافی، 1
2. التفسیر و المفسرون، معرفت، محمد هادی،
3. مبانی و روش های تفسیری، شاکر، محمد کاظم / 284.
4. تاریخ عمومی حدیث، معارف، مجید / 73.
5. مبانی و روش های تفسیری / 273.
6. اثبات الوصیه، مسعودی، علی بن حسین / 171.
7. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید
*س_برچسب‌ها_س*
