جویا جهانبخش: ریشه تاریخی حکایت ایثار حضرت ابوالفضل (ع)
مبلغ نوشت: حکایت ایثار آب توسط حضرت ابولافضل (ع) در واقعه عاشورا با تفصیلی که معمولاً در منابر و مراسمات مطرح میشود در منابع کهن و معتبر موجود نیست. از همین روی برخی آن را در زمره روایات نامستند انگاشته‌اند و اصل حکایت ایثار حضرت ابوالفضل (ع) را ه مزیر سوال برده اند.
«مبلغ» نوشت - در ماجرای شهادت حضرت ابوالفضل عباس که داستان دلاوری و جانفشانی و ازخودگذشتگی او همواره بخشی از تکان‌دهنده‌ترین بخشهای «تاریخ خونبار عاشورا» ست، در میان ذاکران و گویندگان حکایتی مشهور و زبانگرد است حاکی از این که «عباس... دست فرا برد و کفی آب برگرفت تا بیاشامد، تشنگی سیدالشهدا (ع) در خاطرش صورت بست؛ آب را از کف برافشاند و مشک را پرآب نمود و از شریعه1 بیرون شتافت، مگر خویشتن به لشکرگاه برادر برساند و کودکان را از زحمت تشنگی برهاند...»2
این حکایت با این تفصیل، در منابع کهن و معتبر موجود، مسطور نیست. از همین روی برخی آن را در زمره روایات نامستند حماسه عاشورا انگاشته‌اند و اندراج مضمون این حکایت در ضمن نقلهای داستان‌گونه بعض منابع نسبه متأخر نه‌چندان موثوق،3 این خیال را دامن زده است که اصل حکایت ایثار حضرت ابوالفضل (ع) در باب «آب» نیز ریشه تاریخی کهن نداشته باشد و از زمره آن پیرایه‌های داستانی به شمار آید که حکایت‌گویان به نیت بیش شورانیدن عواطف سامعان نقل می‌کرده‌اند... چنین نباید پنداشت.
هرچند تفصیل حکایت، چنان که گفتیم، در منابع دیرین و معتبر موجود مسطور نیست، لیک گواه و سند تاریخی مهمی در دست داریم که نیک نشان می‌دهد مضمون این حکایت یا حکایتی از این دست، لاأقل در سده دوم هجری معروف بعض أهل نظر بوده و آنچه در مقاتل متأخر آمده، ریشه‌ای بسیار کهن دارد، هرچند که تفصیل جزئیات آن بر ما معلوم نباشد.
آری، سوک‌سروده‌ای بس عتیق در دست است که نشان می‌دهد این ماجرا، یا ماجرائی از این دست، فی‌الجمله ریشه قدیم و قویم داشته است، لیک منکران از این سند و دلالتش غفلت کرده‌اند. آن سوک سروده را از کتاب کرامند «مقاتل الطالبیین» ابوالفرج اصفهانی (284 - 356ق) می‌آوریم:
أحق الناس أن یبکی علیه فتی أبکی الحسین بکربلاء
أخوه و ابن والده علی أبوالفضل المضرج بالدماء
و من واساه لایثنیه شئ و جاد له علی عطش بماء4
یعنی: «سزاوارترین مردمان به آن که بر وی بگریند، جوانی است که دیده حسین (ع) را در کربلا سرشکبار کرد: برادرش و پور پدرش، علی؛ یعنی ابوالفضل، آن به خون خویش گلگون! همو که خاطر حسین (ع) را تسلی می‌بخشید و چیزی پشتش را خم نمی‌توانست کرد. همو که با همه تشنگی، آب را نثار حسین کرد.»
این «همو که با همه تشنگی آب را نثار حسین کرد»، علی‌الظاهر اشارت است به همان حکایت مشهور و زبانگرد در میان ذاکران و گویندگان؛ و اگر تطبیق و استنباط نگارنده صحیح باشد، این شعر پشتوانه و گواه بسیار کهنی است از برای نقل پیشگفته که برخی آن را بی‌ریشه انگاشته‌اند. خود این سوک‌سروده یک سند تاریخی و فرهنگی است که نشان می‌دهد چنین مضمونیر ذهنیتی، سده‌ها پیش از آنکه برخی از مقاتل مشهور و متداول تدوین گردد، وجود داشته است؛ آن هم نزد چه کسانی؟ نزد خاندان خود حضرت عباس سلام الله علیه.
از دیرباز گفته‌اند و شنیده‌ایم که: أهل البیت أدری بما فی البیت. سراینده این سوک‌سروده، خود از زاد و رود حضرت ابوالفضل عباس بن علی (سلام الله علیهما) است و از کسانی که بالطبع پاسداشت و روایت حقائق احوال آن بزرگ و وقوف بر أخبار وی، از ایشان متوقع است. این بیتها که آمد، سروده «فضل بن محمد بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن علی (ع)» است؛5 و این که چنین کسی در چنان تاریخی، از چنین واقعه‌ای خبر می‌دهد، ارزش استنادی و تاریخی فوق‌العاده دارد.6
پینوشتها:
1. آبشخور، جای درآمدن به آب
2. ناسخ التواریخ، در أحوالات حضرت سیدالشهداء (ع)، لسان‌الملک میرزا محمدتقی سپهر، چ: 4، تهران: انتشارات کتابچی، 1379ش، 2ر344 و 345).
3. سنج: تاریخ و مقتل جامع سیدالشهدا (ع)، گروهی از تاریخ‌پژوهان، زیر نظر: حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدی پیشوایی، چ: 1، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1389ش، 1 ر 844 و 845
4. مقاتل الطالبیین، أبوالفرج الأصفهانی، قدم له و اشرف علی طبعه: کاظم المظفر، النجف الأشرف: منشورات المکتبه الحیدریه و مطبعتها، 1385ق، ص55
5. نگر: شرح الأخبار فی فضائل الأئمه الأطهار [علیهم السلام]، القاضی أبوحنیفه النعمان بن محمد التمیمی المغربی، تحقیق: السید محمد الحسینی الجلالی، ط: 2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، 1414ق، 3 ر 193
6. نیز نگر: فیض الدموع (شرح زندگانی و شهادت امام حسین (ع))، محمدابراهیم نواب تهرانی ملقب به بدایع‌نگار، مقدمه و تصحیح و تحقیق: اکبر ایرانی، چ: 1، قم: مؤسسه انتشارات هجرت و دفتر نشر میراث مکتوب، 1374ش، ص159.
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید. کد خبر 1798603