حقایقی از تاریخچه و آداب و رسوم عید نوروز در ایران

امان الله قرایی مقدم جامعه شناس در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفت: تاریخچه عید نوروز به دوران باستان باز می‌گردد و در ایران از زمان هخامنشیان شروع شد. این جشن بر اساس تقویم آفرینشی شمسی که بر حرکت خورشید است، در اولین روز بهار، یعنی در تاریخ 21 یا 22 مارس، برگزار می‌شود.

ریشه نوروز به دوران پیش از میلاد و حداقل به 6 قرن پیش از آن بازمی گردد و جشنی است که آغاز سال نو و فرا رسیدن بهار را خبر می دهد. این جشن باستانی با اسمهای گوناگون، اما مشابهی مثل نواروز معرفی شده است. عید نوروز هر سال مصادف با 21 مارس یا اول فروردین، در گوشه و کنار جهان و مخصوصا در کشور‌هایی که پیرامون جاده ابریشم هستند شامل افغانستان، آذربایجان، هند، ایران، عراق، قرقیزستان، قزاقستان، پاکستان، و... جشن گرفته می شود.

وی گفت: نوروز بیش از آنکه محدود به مرز‌های جغرافیایی یا اعتقادات خاص باشد، نماد مشترکی از شکفتن حیات و زیبایی حلول بهار است. حدود 3 هزار سال قبل از میلاد زمانی که کشوری به نام ایران وجود نداشت و قبل از دوره ماد‌ها و هخامنشیان، این جشن باستانی وجود داشته است. در آسیای میانه و آسیای غربی 2 عید به نام‌های آفرینش و رستاخیز وجود داشتند که اولی در اوایل پاییز و دومی در آغاز بهار برگزار می‌شد. مدت‌ها بعد این دو جشن با یکدیگر ادغام و در آغاز بهار جشن گرفته شدند. بازگشت بهار در فرهنگ‌ها و عقاید متعدد، اهمیت معنوی دارد و به عنوان سمبل برتری نیکی بر بدی و سرور بر اندوه تلقی می‌شود. عید نوروز که به آن عید باستانی هم گفته می‌شود در ایران با وسواس و رسوم خاصی می باشد. وی افزود: چهارشنبه سوری اولین جشن و پایکوبی برای استقبال از بهار است که در شب آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود. با پرپایی آتش و پریدن از روی آن و خواندن شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» این روز را جشن می‌گیرند. فلسفه مراسم چهارشنبه سوری این است که با پریدن از روی آتش غم و اندوه و بیماری را به آتش می‌سپارند و خود را برای سالی خوش و به دور از کسالت و غم آغاز می‌کنند. از دیگر آداب چهارشنبه سوری که امروزه شاید کمی کمتر به آن پرداخته شود، مراسم قاشق زنی است که در آن دختر‌ها و پسر‌های جوان یک پارچه روی سر و صورت خود می‌کشیدند و به در خانه اقوام می‌رفتند و با زدن قاشق به همدیگر از صاحب خانه تقاضای شکلات و شیرنی می‌کردند.

سفره هفت سین

قرایی مقدم ادامه داد: یکی از رسوم عید باستانی که رواج دارد، چیدن سفره هفت سین است. در این سفره هفت نوع خوردنی که با حرف «سین» شروع می‌شود و هر کدام معنا و فلسفه خاص خود را دارند چیده می‌شوند. مرسوم‌ترین آن‌ها سیر، سرکه، سماق، سنجد، سمنو و سبزه و سیب هستند. بعد‌ها پس از اسلام کتاب قرآن نیز به این سفره اضافه شد. از دیگر محتویات این سفره تخم مرغ‌های رنگی و تزئین شده است.

وی مطرح کرد: بر طبق داستان‌های اساطیری جمشید با شر و بدی مبارزه کرد و خیر و نیکی را بر روی زمین برقرار کرد و سپس به جشن و پایکوبی پرداخته است. در یکی از این جشن‌ها که مصادف با روز اول فروردین بوده است با تابیدن نور خورشید بر روی تاج این پادشاه در بین مردم غوغا به پا می‌شود و مردم از شور و شعف فریاد می‌زدند، جمشید یعنی «بزرگی درخشید» که از ترکیب «جم» به معنی «بزرگی» و «شید» به معنی «درخشیدن» آمده است. جمشید از آن پس این روز را به نام روز نو گرامی داشت و هر ساله مردم این روز را جشن می‌گرفتند.

وی ادامه داد: حکایت دیگر درباره فلسفه این جشن وجود دارد که آن را به کوروش کبیر نسبت می‌دهند. گفته شده است که کوروش کبیر نخستین فرمانروایی بود که این روز را نوروز نامید و آن را گرامی داشت. در این روز گناهکاران را عفو کرد و دستور به پاکسازی کاخ خود داد و این گونه رسم خانه تکانی را بر جای گذاشت. در یک داستان اسطوره‌ای دیگر آمده است که خداوند خلقت آدم را در روز اول فروردین به پایان رساند سپس آدم برای سپاسگزاری و شکرگزاری از خداوند و نعمت‌هایی که نصیب او کرده در این روز به دعا و پایکوبی پرداخته است.

وی گفت: در جشن عید نوروز، همه با خانواده و دوستان خود دیدار می‌کنند و در محل‌های عمومی و خانه‌هایشان با هم جشن می‌گیرند. از جمله فعالیت‌های مردم در این جشن می‌توان به خرید و تزیین هفت سین، پختن غذا‌های خاص، برگزاری نمایش‌ها و بازی‌های مختلف نام برد. از دیگر فعالیت‌هایی که در جشن عید نوروز انجام می‌شود، تعویض لباس‌های قدیمی با نو، خانه تکانی و پاکسازی دفتر کار می‌باشد. همچنین بسیار از ایرانی‌ها رسم دارند که در نوروز به دیدار اقوام خود بروند و یا اینکه از آثار تاریخی و گردشگری ایران دیدن کنند.

وی تصریح کرد: در کل عید نوروز یک مناسبت مهم، همراه با رسوم و آیین‌های فرهنگی، اجتماعی و خانوادگی است که باعث تقویت ارتباطات بین افراد می‌شود. برای بسیاری از خانواده‌ها، عید نوروز فرصتی است تا با دوستان و خانواده خود دیدار کنند و از کنار هم بودن لذت بیشتری ببرند.

قرایی مقدم ادامه داد: در عید نوروز بزرگ تر‌های فامیل به کودکان و خانواده خود هدیه‌ای می‌دهند که عمدتاً پول نقد است. عیدی دادن در عید نوروز به منظور نشان دادن احترام به افراد بزرگ فامیل می‌باشد. در برخی مناطق، به جای دادن عیدی، افراد از امکانات دیگری مانند خرید مواد غذایی و خیریه برای کمک به نیازمندان استفاده می‌کنند..

این جامعه شناس گفت: آداب و رسوم عید نوروز در ایران و بسیاری از کشور‌هایی که این عید را جشن می‌گیرند، به شدت ریشه‌دار و پراز مفاهیم فرهنگی و مذهبی است. در ادامه، به برخی از این آداب و رسوم اشاره می‌کنیم:

خرید نوروزی: یکی از آداب رایج در روز‌های پایانی سال، خرید نوروزی است. در این روزها، خانواده‌ها و عزیزان به یکدیگر هدیه‌های نوروزی داده و سعی می‌کنند تا بهترین و جالب‌ترین هدیه را برای یکدیگر انتخاب کنند.

تمیزی خانه: پیش از شروع سال جدید، خانواده‌ها سعی می‌کنند که خانه خود را تمیز کنند. این آداب به منظور پاکسازی از بدی و ناگواری سال گذشته است و برای استقبال از نیکی‌ها و خوبی‌های سال جدید است.

مواظبت از پدر و مادر: یکی دیگر از آداب عید نوروز، مراقبت و احترام به پدر و مادر است. بسیاری از افراد در این روز‌ها به خانه والدین خود می‌روند و سعی می‌کنند تا برای آن‌ها هدیه‌ای خاص بخرند و به آن‌ها احترام بگذارند.

سفر و گردش: در ایام عید نوروز، بسیاری از افراد سعی می‌کنند تا به گردش و سفر بروند و از این فرصت برای استراحت و آزاد سازی افکارشان استفاده کنند.

تحویل سال: در خانه مادربزرگ و پدربزرگ، انگار حال و هوای دیگری دارد، ماهی‌های حوض آبی رنگ حیاط خانه آن‌ها با جنب و جوش بیشتری به استقبال بهار می‌روند. وی گفت: خانواده‌های ایرانی در اولین دقایق سال جدید، با حضور در منزل پدر‌ها و مادر‌ها و پدربزرگ‌ها مادربزرگ‌ها، اولین تبریک‌ها را نثار آن‌ها می‌کنند، نوه‌ها با جمع شدن دور پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها منتظر هستند تا آن‌ها لای قرآن را باز کرده و عیدی‌های متبرک را به آن‌ها بدهند.

قرایی مقدم ادامه داد: همه ما این احساس کودکانه را تجربه کرده‌ایم و هیچ گاه از گوشه ذهن مان پاک نمی‌شود، هر سال با قدم گذاشتن بهار به کوچه‌ها و لحظه تحویل سال جدید دسته دسته از اعضای خانواده‌ها را می‌بینیم که پیاده و سواره، با لباس‌های نو به خانه پدربزرگ یا مادربزرگ و یا یکی از بزرگتر‌های فامیل می‌روند. این سنت پسندیده ریشه‌ای باستانی دارد و هنوز یکی از اصیل‌ترین سنت‌هایی به شمار می‌رود که هنوز همه ایرانیان به آن اعتقاد دارند و برایش ارزش قائل هستند.

این جامعه شناس افزود: تخم مرغ این واژه آشنای نوروز برای کودکان دیروز؛ تخم مرغ یکی از نماد‌ها و سنت‌های عید نوروز و نشان حیات دوباره است، مادربزرگ‌ها در گذشته با رنگ کردن تخم مرغ‌ها آن‌ها را عیدی به نوه‌ها می‌دادند، عیدی‌ای که با گذشت 10‌ها سال از آن ایام، هنوز هم در ذهن بسیاری از افراد مانده است.