حکمت اشراق، وادی درآمیختگی ذوق و برهان

سهروردی از برجسته ترین حکیمان و فیلسوفان مسلمان و مؤسس یکی از مهمترین مکتب ها و جریان های فلسفی در اسلام با عنوان «حکمت اشراق» است، او زندگی کوتاه اما پر ثمری داشت و با حیات 38 ساله خود، حیاتی دوباره به حکمت ایرانی بخشید. حکمت اشراق که از سویی به تصریح موسس آن (شهاب الدین سهروردی) احیای حکمت نوری ایرانیان باستان است بیشترین سنخیت را با تعالیم بلند و آموزه های شیعی دارد و از این جهت از طرف حکما و متکلمان شیعی مورد توجه و استقبال قرار گرفته است. شهاب الدین یحیی ابن حبش بن امیرک ابوالفتوح سهروردی معروف به 'شیخ اشراق' در سال 549 هجری در قریه سهرورد از توابع شهرستان خدابنده زنجان چشم به جهان گشود و تحصیلات خود را در نزد مجد الدین جیلی در مراغه پیگیری کرد و سپس برای کسب مراتب علمی بالاتر به نزد ظهیرالدین قاری در اصفهان رفت و در این دوره با امام فخر رازی از بزرگان اندیشه در روزگار هم مکتب بود. سهروردی برای سیر و سلوک معنوی به سیر آفاقی و انفسی پرداخت و آن را با سفر به بلاد گوناگون اسلامی همراه کرد. او در نهایت در شهر حلب اقامت گزید و با شاهزاده ایوبی، ظاهرشاه انس و دوستی گرفت. سر انجام بر اثر علل و عواملی منفور برخی از علمای قشری قرار گرفت و آنان فتوا به قتل او دادند. رساله ها و داستان های رمزی، بخش مهمی از آثار سهروردی است که شماری از آنها به زبان فارسی و برخی نیز به عربی است؛ از جمله آثار می توان به 'عقل سرخ'، 'آواز پر جبرئیل'، 'صفیر سیمرغ'، 'لغت موران'، ' روزی با جماعت صوفیان '، 'فی حقیق لعشق'، 'غربالغربی'، 'هیاکل النور' و 'کلم التصوف' اشاره کرد. در برخی منابع تعداد آثار برجای مانده از شیخ اشراق را 50 مجلد ذکر کرده اند، فهرستی از این آثار را شاگرد و مرید او در 'نزه الارواح' آورده است. 'حکمت الاشراق 'مهم ترین و معروف ترین کتاب سهروردی است. او در این کتاب که به زبان عربی است به تبیین و تشریح آرای خود پرداخته است. سهروردی در مقدمه این کتاب خواندن آن را به کسانی که تنها جویای حکمت بحثی و استدلالی هستند توصیه نمی کند. او بهره مندی از تابش بارقه های الهی را از شرایط خوانندگان کتاب 'حمکت الاشراق' عنوان کرده است. مولف کتاب 'مبانی حکمی هنر و زیبایی از دیدگاه شهاب‌الدین سهروردی' معتقد است: در نظر سهروردی استدلال عقلی به اندازه مشاهده دارای اعتبار است، بنابراین در حکمت ذوقی و اشراقی، عقل و استدلال عقلی زبان بیان مطالب عمیق حکمی است، در حالی که در نظر اصحاب حکمت بحثی و استدلالی، عقل وسیله رصد حقایق است.

طاهره کمالی زاده می گوید: تفاوت روش اشراق با روش اهل تصوف و عرفا این است که در روش اشراقی، بحث (استدلال) و ذوق توأمان است و استدلال عقلی و برهان در کنار شهود و دریافت باطنی اصالت و کاربرد دارد و اتفاقا شرایط را برای درک عموم فراهم می سازد؛ بنابراین می توان گفت عرفا دریافت های ذوقی و تجربیات عرفانی خود را به مشارکت نمی گذارند ولی سهروردی از طریق استدلال در صدد است تا مشاهدات اشراقی خود را به دیگران منتقل کند.

عضو هیأت علمی گروه فلسفه دانشگاه زنجان معتقد است: در نظر سهروردی حقیقت مطلق بیش از یک امر نیست و او نورالانوار (خدا) را حقیقت مطلق می داند اما راههای دست یابی به حقیقت در نزد سهروردی منحصر به یک راه نیست، بنایراین آن کثرت گرایی را که امروز مطرح است، ما در قرن ششم در روش شیخ اشراق برای طرح مباحث، مشاهده می کنیم.

دکتر سحر کاوندی با بیان اینکه سهروردی مطالب خود را از منابع مختلف معرفتی گردآوری کرده است، خاطرنشان می کند: نظام فلسفی و معرفتی که سهروردی مبدع آن است، تک بعدی و تک منبعی نیست و شیخ اشراق از سنت های فکری یونانی، هندی، ایران باستان، زرتشتی، یهودی و مسیحی، رگه ها وعناصری را اخذ کرده و استادانه آنها را تالیف کرده است.

وی به ضرورت تاسیس بنیاد سهروردی در استان زنجان تاکید می کند و می افزید: تاسیس این بنیاد که از چند سال پیش موضوع آن مطرح شده است، می تواند در شناسایی، شرح و تفسیر آرای شیخ اشراق تاثیر بسزایی داشته باشد که امیدواریم این طرح با توجه و همت مسئولان استان به سرانجام برسد.

گفتنی است سال گذشته برای نخستین بار جایزه کتاب شیخ اشراق در زنجان برگزار شد که اگر چه با تنگناهای مالی مواجه بود ولی این حرکت آغاز راه روشنی را برای پاسداست اهالی فرهنگ نوید می‌دهد.

مهدی افضلی، مدیرعامل انجمن دوستداران تاریخ و فرهنگ زنجان که جایزه کتاب شیخ اشراق به همت این انجمن بوده، در این باره می گوید: امیداریم با جلب حمایت ها، حرکت موثری در جهت پاسداشت مولفانی که آثاری درباره زنجان و مشاهیر زنجانی به رشته تحریر در می آورند، انجام شود. هشتم مردادماه در تقویم کشور به نام حکیم سهروردی رقم خورده و روز بزرگداشت شیخ اشراق نامگذاری شده است.

• روز بزرگداشت شیخ شهاب الدین سهروردی
• فلسفه
• زنجان