خشکسالی و ضرورت مدیریت مصرف آب در گلستان

تصور کم آبی یا وقوع خشکسالی در استان شمالی گلستان شاید برای ساکنان نواحی خشک و کم باران کشور سخت باشد اما واقعیت آن است که دو سوم مساحت حدود 21 هزار کیلومتر مربعی این استان را نواحی خشک و بیابانی تشکیل می دهد که حیات و معاش مردمان آن به‌شدت وابسته به نزولات آسمانی است.

اگرچه میانگین بارش نزولات آسمانی در گلستان 470 میلی‌متر اعلام شده اما این رقم در نواحی خشک و کم باران مناطق شمالی آن که بیشترین وسعت استان و اراضی زراعی آن‌را نیز تشکیل می‌دهند، به کمتر از 200 میلی‌متر می‌رسد.

به گفته نوربخش داداشی مدیرکل هواشناسی گلستان میانگین بارش در 6 ماه نخست سال آبی جاری (از اول مهر تا پایان اسفند 99) در 14 شهرستان استان 198.2 میلی‌متر بود که نسبت به مدت مشابه سال ماقبل 38 درصد کاهش یافته است.

مطابق آخرین اعلام سازمان هواشناسی گلستان حجم بارش‌ها از ابتدای سال آبی تا 15 اردیبهشت امسال قریب به 215 میلی‌متر بوده که در مقایسه بامدت مشابه سال قبل و نیز دوره بلندمدت حدود 40 درصد کمتر است.

کاهش بارش‌ها در سال آبی جاری که سبب افت سطح آب سفره‌های زیرزمینی و نیز حجم ذخیره آب در پشت سدهای گلستان شده سایه سنگین خشکسالی از نوع متوسط یا شدید را بر سر این استان انداخته و زنگ خطر آن را به صدا درآورده است که به اعتقاد کارشناسان، مدیریت مصرف آب در دو بخش شرب و کشاورزی به عنوان بهترین راهکار مقابله با شرایط ایجاد شده باید مورد توجه مردم به‌ویژه کشاورزان قرار گیرد.

مدیریت مصرف آب در بخش شرب

مدیریت مصرف آب در بخش شرب باتوجه به اینکه کمتر از 9 درصد منابع آبی گلستان در این بخش مصرف می‌شود شاید به تنهایی برای گذر از شرایط کم آبی و خشکسالی حداقل 6 ماه آینده کافی نباشد اما نباید نسبت به مصارف بی‌رویه برخی مشترکان در این بخش بی‌تفاوت بود چراکه به گفته مدیرعامل آب و فاضلاب گلستان هم اکنون 39 درصد مشترکان این شرکت در 2 گروه پر و بد مصرف قرار دارند و به تنهایی 64 درصد آب شرب استان را مصرف می‌کنند.

بهزاد هرمزی 16 اردیبهشت امسال در نشست خبری اظهارداشت که مطابق شاخص وزارت نیرو و نیز الگوی مصرف آب، هم اکنون 12 درصد مشترکان شرکت آب و فاضلاب گلستان بین صفر تا پنج مترمکعب (کم مصرف)، 49 درصد بین پنج تا 15 مترمکعب (خوش مصرف)، 36 درصد بین 15 تا 30 مترمکعب (پرمصرف) و 3 درصد بیش از 30 مترمکعب (بدمصرف) آب مصرف می‌کنند.

وی گفت: درصورتی که مشترکین پرمصرف و بدمصرف شرکت آب و فاضلاب گلستان تنها 15 درصد در مصرف آب صرفه جویی کنند بخش قابل توجهی از مشکل کمبود آب شرب این استان شمالی بویژه در فصل تابستان برطرف خواهد شد.

هرمزی بابیان اینکه گلستان با کمبود آب شرب به میزان روزانه هزار و 500 لیتر بر ثانیه مواجه است، اضافه کرد: کاهش بارش‌های سال آبی جاری و مصرف بی رویه آب، احتمال خشکسالی در تابستان امسال را دو چندان کرده است بنابراین صرفه جویی و مدیریت مصرف آب برای گذر از شرایط امسال، ضروری است.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب گلستان ادامه داد: هم اکنون 98 درصد منابع آب شرب استان از چاه‌ها و منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود که به سبب کاهش بارش‌های سال آبی جاری و نیز استفاده بی رویه آب در بخش کشاورزی، آب دهی آنها 15 تا 20 درصد کاهش یافته و تامین آب از این منابع را نیز با مشکل مواجه کرده است.

وی بابیان اینکه گلستان 35 هزار حلقه چاه آب دارد که 13 هزار حلقه آن غیرمجاز است، گفت: از مجموع چاه‌های مجاز و غیرمجاز استان، تنها 600 حلقه آن برای تامین آب شرب مردم گلستان و بقیه در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

هرمزی اضافه کرد: با اینکه گلستان مستعد کشت شالی نیست و تنها در 15 هزار هکتار از اراضی نسق استان می‌توان برنج کاشت اما سال گذشته براساس آمارهای موجود حدود صد هزار هکتار از اراضی این استان شمالی زیر کشت شالی رفت و آب زیادی برای این محصول مورد مصرف کشاورزان قرار گرفت.

وی تصریح کرد: هر چند کشت شالی به علت قیمت محصول برنج سود خوبی دارد اما این سود به قیمت از دست دادن منابع آبی است و اکنون شاهد فرونشست زمین در برخی مناطق دشت گرگان هستیم.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب گلستان در این نشست درباره وضعیت آب شرب مناطق روستایی نیز گفت: هم اکنون 72 درصد روستاهای استان از آب شرب بهره‌مند هستند و به 74 روستا به صورت سیار آبرسانی می‌شود.

هرمزی، اعتبار مورد نیاز برای آبرسانی به روستاهای فاقد آب شرب گلستان را 20 هزار میلیارد ریال اعلام کرد و افزود: در صورت تامین بخشی از این منابع از محل صندوق توسعه ملی، می‌توان آب شرب 40 روستا را تا پایان امسال تامین کرد.

هرمزی ابراز امیدواری کرد که با آب‌گیری سد نرماب چهل چای مینودشت تا پایان فصل جاری بخش قابل توجهی از مشکل تامین آب شرب شهرستان‌های شرق گلستان و 138 روستای این منطقه رفع شود ضمن اینکه با احداث سد شصت‌کلا و ایجاد آب شیرین‌کن در سواحل خزر می‌توان تا حدودی مشکل کمبود آب شرب اهالی این استان شمالی را نیز برطرف نمود.

هرمزی اظهارداشت: با توجه به شرایط بد بارندگی و برداشت بی‌رویه از منابع آبی، اگر امسال مدیریت مصرف آب توسط مردم صورت نگیرد هم در حوزه کشاورزی و هم در تامین آب شرب با مشکلاتی زیادی روبرو خواهیم بود.

مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی

برای مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی که حدود 90 درصد منابع آبی استان اعم از زیرزمینی و سطحی را مصرف می‌کنند، شرایط سخت‌تر است و می‌طلبد تا متولیان این بخش و بهره‌برداران آن با مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح همکاری بیشتری داشته باشند.

برای پی بردن به اهمیت موضوع کم آبی و خشکسالی امسال در گلستان که افزون بر 670 هزار هکتار اراضی زراعی و باغی دارد و تاثیر آن بر زراعت پاییزه این استان، سخنان معاون بهبود تولیدات گیاهی جهادکشاورزی قابل تامل است.

محمدرضا عباسی به ایرنا گفت که به‌دلیل کاهش 40 درصدی بارش‌ها در سال زراعی جاری (پاییز و زمستان 99) و چند مرحله سرما و یخبندان پارسال، 126 هزار و 168 هکتار از مزارع گندم، جو، کلزا و چغندرقند استان دچار خسارت و کاهش تولید به مقدار 630 هزار تن شد.

وی اظهارداشت: درسال زارعی جاری سطح ابلاغی کشت زراعت پاییزه گلستان در مجموع 537 هزار و 264 هکتار بود که از این میزان 526 هزار و 461 هکتار گندم، جو، دانه روغنی کلزا و چغندرقند کشت شد و به سبب کاهش بارش‌ها در زمان کشت و پس از آن، 478 هزار و 871 هکتار به مرحله سطح سبز رسید.

وی افزود: به سبب استمرار کاهش بارش‌ها در پاییز و زمستان پارسال و نیز چند مرحله سرما و یخبندان در مجموع 126 هزار و 168 هکتار از مزارع گندم، جو، کلزا و چغندرقند گلستان دچار خسارت شد که بیشترین خسارت مربوط به مزارع گندم به مقدار تقریبی 80 هزار هکتار و سپس جو به مقدار 34 هزار هکتار بود.

عباسی اضافه کرد: مطابق اعلام سازمان هواشناسی حجم بارش‌ها درسال آبی امسال یعنی از مهر 99 تا 15 اردیبهشت امسال در گلستان حدود 215 میلی‌متر بود که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل و نیز دوره بلندمدت حدود 40 درصد کاهش داشت.

با استناد به سخنان این مقام مسوول در جهادکشاورزی گلستان مبنی بر کاهش 630 هزار تن محصولات پاییزه استان اگر هر کیلوگرم از این محصولات را فقط 50 هزار ریال محاسبه نماییم رقمی معادل 31 هزار و 500 میلیارد به کشاورزان خسارت وارد می شود.

با این حال معاون بهبود تولیدات گیاهی جهادکشاورزی گلستان معتقد است که براساس پیش بینی هواشناسی و استمرار کاهش بارش‌ها در چند ماه آینده، شاهد وقوع خشکسالی از نوع متوسط تا شدید در این استان هستیم.

عباسی اما برای مدیریت شرایط کم آبی و خشکسالی امسال توصیه‌هایی به کشاورزان گلستانی داشت که مهمترین آن انتخاب نوع زراعت و سطح کشت متناب با منابع آبی قابل دسترسی، محدود کردن سطح کشت زراعت‌ها با نیاز آبی بالا مانند شالی و ذرت و کاشت زراعت ها با نیاز آبی پایین مانند پنبه، سویا، آفتابگردان و کنجد بود.

وی گفت: کشاورزان باید از آتش زدن بقایای محصول قبلی (گندم، جو و کلزا) پرهیز و کشت مستقیم روی بقایای زراعت قبلی را برای حفظ رطوبت خاک انجام دهند ضمن اینکه در صورت امکان از سیستم‌های آبیاری نوین برای مدیریت منابع آب استفاده کنند.

عباسی، تغذیه کامل مزرعه قبل از کاشت با استفاده از کودهای پایه و بذرمال‌های زیستی، تغذیه کامل مزرعه بعد از کاشت با استفاده از کودهای آلی، زیستی، ریز مغذی‌ها و کودهای پتاس بالا و نیز بیمه کردن محصولات را از دیگر توصیه‌های خود به کشاورزان گلستانی در شرایط کم آبی و خشکسالی امسال ذکر کرد.

به اعتقاد کارشناسان برای مدیریت منابع آبی گلستان در شرایط کم‌آبی و خشکسالی پیش رو و جلوگیری از پیامدهای ناگوار آن، تنها با مدیریت مصرف در این بخش بویژه با اصلاح الگوی کش، اصلاح شیوه‌های آبیاری، نظارت بر چاه‌های آب مجاز و میزان برداشت از آن‌ها و برخورد با صاحبان چاه‌های آب غیرمجاز و پلمب آن‌ها می‌توان از شرایط فعلی گذر کرد.

اگرچه در بحث رعایت الگوی کشت (پرهیز از کشت زراعت با نیاز آبی بالا و ضرورت کشت زراعت با نیاز آبی پایین) توسط بهره‌برداران، متولیان جهادکشاورزی گلستان همه ساله توصیه‌های لازم را به کشاورزان می‌کنند اما شرایط اقتصادی جامعه، تورم و گرانی و افزایش هزینه‌های تولید سبب شده کشاورزان کمتر به این توصیه‌ها عمل نمایند و می‌طلبد از راهکارهای ترویجی بهتر دراین بخش استفاده شود.

در بخش اصلاح شیوه آبیاری که به اعتقاد کارشناسان مزایای زیادی از جمله کاهش و صرفه جویی در مصرف آب تا 60 درصد، جلوگیری از هدررفت آب و افزایش بهره‌وری تا 90 درصد، کاهش هزینه‌های کارگری، جلوگیری از رشد علف‌های هرز و افزایش تولید در واحد سطح به همراه دارد با وجود اقدامات انجام شده طی سه دهه گذشته بالاخص در دوران هشت سال دولت تدبیر و امید برای استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری اما هنوز گلستان در ابتدای این راه قرار دارد.

درهمین پیوند مدیر آب و خاک سازمان جهادکشاورزی گلستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به ضرورت اجرای طرح‌های جدید برای کاهش و صرفه‌جویی در مصرف آب گفت که در راستای رسیدن به این هدف طی هشت سال گذشته حدود 40 هزار هکتار از اراضی گلستان به سامانه نوین آبیاری مجهز شد.

سیدمحسن کیاالحسینی اظهارداشت: طرح تجهیز مزارع گلستان به سامانه‌های نوین آبیاری از سال 69 آغاز شد و در 31 سال اخیر 80 هزار و 262 هکتار از مزارع این استان شمالی به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز گردید که حدود نیمی از آن مربوط به هشت سال گذشته بود.

به گفته وی با تجهیز این میزان از اراضی زراعی گلستان به سامانه‌های نوین آبیاری در مجموع 311 میلیون مترمکعب در مصرف منابع آب کشاورزی استان صرفه‌جویی شد.

وی یادآور شد که از ابتدای تجهیز مزارع دارای قابلیت گلستان به سامانه‌های نوین آبیاری در سال 69 تا پایان سال 91 در مجموع 40 هزار و 777 هکتار از مزارع این استان به شیوه‌های نوین آبیاری مجهز شد که حاصل آن صرفه‌جویی 179 میلیون متر مکعبی آب و از سال 92 تا پایان سال 99 در مجموع 39 هزار و 485 هکتار از مزارع گلستان به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز شد که در نتیجه این اقدام 132 میلیون مترمکعب صرفه جویی آب انجام گردید.

وی تصریح کرد: دولت تدبیر و امید برای تجهیز این مقدار اراضی زراعی گلستان به شیوه‌های نوین آبیاری که معادل تقریبی عملکرد 20 سال قبل دولت است، سه هزار و 64 میلیارد ریال کمک بلاعوض پرداخت کرد.

مدیر آب و خاک سازمان جهادکشاورزی گلستان، برنامه پیش بینی شده برای تجهیز مزارع این استان به شیوه‌های نوین آبیاری در سال‌جاری را 15 هزار هکتار اعلام کرد و ادامه داد: به طور متوسط دولت بابت اجرای هر هکتار سامانه آبیاری نوین که بین 300 تا 350 میلیون ریال هزینه دارد، 200 میلیون ریال کمک بلاعوض پرداخت می‌کند.

کیاالحسینی همچنین وسعت اراضی دارای قابلیت اجرای سامانه‌های آبیاری نوین گلستان را 270 هزار هکتار اعلام کرد و از کشاورزان خواست با توجه به کمبود منابع آبی و بروز پدیده خشکسالی از کمک بلاعوض دولت برای تجهیز مزارع خود به سامانه‌های نوین آبیاری استفاده کنند.

چاه‌های مجاز و غیرمجاز آب در گلستان

اگر سخن مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب گلستان را بپذیریم که این استان درحال حاضر 35 هزار حلقه چاه آب در بخش کشاورزی دارد که 13 هزار حلقه آن غیرمجاز است، پر واضع است که این تعداد چاه مجاز و غیرمجاز سالانه صدها میلیون مترمکعب از آب سفره‌های زمینی را استحصال و به مصرف زراعت‌هایی مانند شالی می‌رسانند که سود حاصل از کشت این محصول با نیاز آبی بالا نباید به قیمت از دست دادن منابع آبی حیاتی این استان شمالی و یا فرونشست زمین در برخی مناطق دشتی آن انجام گیرد.

به هرحال کاهش بارش‌ها در سال آبی جاری و متعاقب آن کاهش یا افت سطح آب سفره‌های زیرزمینی و نیز حجم ذخیره آب در پشت سدهای گلستان سایه سنگین خشکسالی از نوع متوسط یا شدید را بر سر این استان انداخته و به اعتقاد کارشناسان بهترین راهکار برای مقابله با شرایط ایجاد شده، مدیریت مصرف آب در دو بخش شرب و کشاورزی است.

شعبان رسولی، مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تاسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای گلستان نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، حجم فعلی آب کل سدهای استان را 75 میلیون مترمکعب اعلام کرد و گفت: سال گذشته در همین مقطع زمانی 192 میلیون مترمکعب در پشت 14 سد و مخزن این استان شمالی ذخیره بود.

اقتصاد اصلی ساکنان گلستان بر پایه کشاورزی است و سالانه 5 میلیون و 403 هزار تن انواع محصولات کشاورزی در این استان که یک حدود 1.9 میلیون نفر جمعیت دارد، تولید می شود.

• وزارت جهاد کشاورزی
• گنبدکاووس
• خشکسالی
• آبیاری
• گلستان
• شرکت آب منطقه ای