خوش‌بین به آینده
واضح است که اقتصاد دانش‌بنیان موجب کاهش هزینه‌های تولید می‌شود و قاعدتا بهره‌وری و کیفیت محصول را افزایش می‌دهد و شرایط را برای رقابت‌پذیرتر کردن محصولات فراهم می‌کند.
به‌همین دلیل، کارشناسان تاکید می‌کنند که شرکت‌ها و صنایع بزرگ نباید نسبت به حوزه دانش‌بنیان غفلت داشته باشند. با این مبنا و باتوجه به اصلاح رویکردی که در وزارت صمت از سال گذشته اتفاق افتاده بود، بحث فناوری و نوآوری به‌عنوان یکی از موضوعات مهم در دستور کار وزارتخانه قرار گرفت و چند هدف کلیدی و عمده برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در کشور طراحی شد که بحث توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، افزایش بهره‌وری، حفظ محیط‌زیست، کاهش قیمت، افزایش کیفیت و توسعه صادرات، اهدافی بودند که برای توسعه اقتصاد و تولید دانش‌بنیان در وزارت صمت در نظر گرفته شدند. حال باید منتظر بود و دید که بعد از برکناری سیدرضا فاطمی‌امین، نگرش موجود درباره تعاملات با دانش‌بنیان‌ها در وزارت صمت ادامه‌دار خواهد بود یا خیر؟ صمت در این گزارش به بررسی تعاملات وزارت صمت در راستای توسعه فعالیت دانش‌بنیان‌ها در بدنه صنعت کشور پرداخته است.
استضیاح وزیر یک تصمیم زودهنگام بود
امیرعباس اختراعی، رئیس هیات‌مدیره انجمن سازندگان تجهیزات صنعتی ایران در گفت‌وگو با صمت، فعالیت‌های سیدرضا فاطمی‌امین، وزیر سابق صمت را درباره تغییرات مهم ساختاری این وزارتخانه ارزشمند دانست و بااشاره به آینده تعاملات وزارت صمت با دانش‌بنیان‌ها گفت: در گام نخست باید به این موضوع اشاره کرد که صمت وزارتخانه بزرگی متشکل از 3 نهاد بزرگ دیگر است که به‌عنوان بزرگ‌ترین وزارتخانه اجرایی در بدنه دولت شناخته می‌شود. به‌همین‌دلیل، حجم فعالیت‌ها در این نهاد پیچیده است و از شرایط خاصی پیروی می‌کند.
وی ادامه داد: یکی از ضرورت‌هایی که در این وزارتخانه مهم به نظر می‌رسید، تغییر ساختار بدنه وزارتخانه بود که به‌اعتقاد من، آقای فاطمی‌امین دست روی نقطه خوبی گذاشت و تغییرات ساختاری خوبی ایجاد کرد، اما به‌ثمرنشستن چنین کارهای زیربنایی زمانبر است، به‌همین دلیل، شایسته بود که مجلس فرصت بیشتری را برای وی قائل می‌شد تا فرصت اجرایی کردن آن کارها را پیدا کند. شاید بعد از گذشت مدت زمانی، بهتر و دقیق‌تر می‌شد نسبت به فعالیت‌های آقای فاطمی‌امین قضاوت کرد.
وی افزود: موضوع دیگر، حل چالش‌های صنعت خودرو است، از نظر من، هیچ وزیر صمتی نتوانسته بر وضعیت ژولیده و نابسامان خودرو فائق آید. باوجود آنکه همه در زبان و بیان، خواهان سامان یافتن صنعت خودرو هستند، اما همواره شاهد این بوده‌ایم که هرگاه وزیری خواهان سامان‌بخشی به صنعت خودرو بود، با شکست یا استیضاح مواجه شده است. حال صرف‌نظر از اینکه عملکرد وزرا چه بوده است، نباید غافل از این شویم که صاحبان صنعت خودرو نفوذ بالایی دارند و حتی می‌توانند مدیران بالادستی خود را تغییر دهند.
بی‌شک توان تغییرات ساختاری صنعت خودرو بزرگ‌تر از توان وزیران شده است و مجلسی‌ها خود باید فکری به حال این اوضاع کنند تا این ضایعه بزرگ به‌شکلی شایسته‌تر مدیریت شود. در غیر این صورت، دوره به دوره، شاهد این خواهیم بود که مسائل حاشیه‌ای بیشتری به‌وجود می‌آیند و باید شاهد سلام و خداحافظی وزرای بیشتری باشیم.
به‌گفته رئیس هیات‌مدیره انجمن سازندگان تجهیزات صنعتی ایران، آقای فاطمی‌امین تاکید داشت که برنامه‌ها باید به‌گونه‌ای باشند که در راستای منافع بخش خصوصی باشند، نه آنکه تنها به مزاج برخی مدیران خوش بیایند.
وی افزود: به‌اعتقاد من، چنین دیدگاهی خوب است که استمرار پیدا کند. خواهان این هستیم که در صنعت ماشین‌سازی و تجهیزات، روابط صمیمی‌تری میان معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان با اعضای صنایع به‌وجود بیاید تا اجرایی‌تر و عملی‌تر به تفاهمنامه‌ای که پیش‌تر در راستای توسعه فعالیت‌های دانش‌بنیان در صنعت منعقد شده بود، پرداخته شود که پیش‌بینی می‌شود این وضع باوجود تغییر و تحولات ادامه پیدا کند.
اهمیت ناچیز کیفیت برای تولیدکننده
بشری قنبری، مدیر یک شرکت دانش‌بنیان که به تولید مواد اولیه محصولات نانویی می‌پردازد، در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت ارتباط دانش‌بنیان‌ها با صاحبان صنایع گفت: چالش اصلی در توسعه کاربرد مواد اولیه نانویی به‌منظور تولید محصولات صنعتی با کیفیت بالا، به اقناع تولیدکنندگان بزرگ در صنعت ارتباط دارد، به‌گونه‌ای که باوجود تولید نانو مواد اولیه با کیفیت داخلی، هنوز نتوانسته‌ایم نمایندگان صنایع مختلف را متقاعد به همکاری و خرید محصول خود کنیم. وزارت صمت به‌عنوان متولی اصلی صاحبان صنایع نقشی جدی در تحکیم روابط میان این دو دارد.
ارتقای کیفیت از حوصله تولیدکننده خارج است
وی افزود: ناگفته نماند که شرایط تولید در کشور به‌قدری دشوار و سخت است که اضافه کردن یک مزیت به کالا در راستای افزایش کیفیت، از درجه اهمیت پایینی برخوردار است. در اصل، شرایط تولید در کشور به‌گونه‌ای است که تولیدکننده به فکر افزایش کیفیت نیست، چرا که بسیاری معتقدند، فروش کالاها با همین کیفیت با مشکل روبه‌رو است، چه برسد به آنکه بخواهند کیفیت خود را هم افزایش دهند و در راستای آن، افزایش نرخ هم داشته باشند، حتی تولیدکنندگانی که با هدف صادرات فعالیت می‌کنند هم، به‌سختی به افزایش کیفیت کالاهای خود راضی می‌شوند.
صمت مقابل ورود مواد اولیه بیکیفیت چینی بایستد
قنبری افزود: اعتماد صاحبان صنایع هم چالش دیگری است که بیشتر دانش‌بنیان‌ها با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. گفتنی است، صاحبان صنایع به تولیدکنندگان داخلی بی‌اعتماد هستند، به‌گونه‌ای که در بسیاری از مواقع، این افراد حاضر می‌شوند تا هزینه برای خارجی بودن یک کالا پرداخت کنند و توجهی به کیفیت بالای کالاهای تولیدی در داخل ندارند. آنها با اینکه می‌دانند کیفیت بسیاری از کالاهای خارجی کمتر است، باز ترجیح‌شان این است که مواد اولیه ایرانی نخرند، حتی در برخی موارد، در شرایط نرخ برابر هم، کالای خارجی را ترجیح می‌دهند. به‌اعتقاد من، تفکر نسبت به تولیدات داخلی به‌شدت در عرصه تولید مخدوش شده است، حتی باوجوداینکه نمونه آزمایشی هم در اختیار شرکت‌های بزرگ تولیدی و صنعتی می‌گذاریم، اما بحث اینجا است که بیشتر تولیدکنندگان، حوصله تحقیق و تولید ندارند. آنها معتقدند بازار داخلی، کشش کیفیت بالا را ندارد و مشتری به کیفیت قبلی راضی است.
این فعال دانش‌بنیان بااشاره به برخی تولیدات خود در زمینه ساخت نانو مواد اولیه ادامه داد: خوشبختانه تاکنون توانسته‌ایم مواد مختلف نانو از قبیل اکسید روی، اکسید تیتانیوم، اکسید گرافن و نانو ذرات نقره را تولید کنیم که این نانوموادها را می‌توان در کاربردهای صنعتی مورداستفاده قرار داد. برای مثال، در تولید کاشی و ماسک‌های آنتی‌باکتریال از نانو پودر اکسید روی استفاده می‌شود که کیفیت آن را بسیار بالا می‌برد. در کل، وقتی به محصولات، ویژگی آنتی‌باکتریالی اضافه شود، افزون بر اینکه مانع رشد باکتری می‌شود، مدت‌زمان ماندگاری مواد غذایی را هم افزایش می‌دهد که عمر آن مواد غذایی را برای مصرف بیشتر می‌کند.
قنبری درباره روند تولید نانومواد اولیه داخلی افزود: به‌طورمعمول، نانو موادی را تولید می‌کنیم که مواد اولیه آن در داخل کشور موجود باشد و نیازی به تهیه از خارج نباشد؛ چرا که از یک‌سو هزینه تمام‌شده بالا می‌رود و از طرفی هم، تامین آن با فرآیند دشواری همراه است، به‌همین‌دلیل صرفه اقتصادی ندارد. همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، از آنجایی که بیشتر تولیدکنندگان ترجیح می‌دهند، نانومواداولیه خارجی و بیشتر چینی تهیه کنند، ساخت این مواد برپایه مواد اولیه خارجی اصلا برای مصرف‌کننده به‌صرفه نیست. برای مثال، بیشتر کارخانه‌های رنگ‌سازی و صنایع آرایشی برای تولید رنگ نیاز به نانو مواد اولیه اکسیدتیتانیوم دارند؛ مواد اولیه این نانو مواد وارداتی است و چون نرخ تمام‌شده تولید بالا است، تنها در صورت دریافت سفارش از شرکت‌های تولیدی آن را می‌سازیم. گفتنی است، این ماده، کاربردهای مختلف و مهمی دارد که موجب ارتقای کیفیت محصولات نانویی می‌شود؛ اما به‌دلیل ارزان بودن نمونه مشابه چینی، توان رقابت نداریم. این در حالی است که کیفیت نانو مواد اولیه چینی بسیار پایین‌تر از همان محصول در داخل است، اما با این شرایط، شرکت‌های تولیدکننده به‌دلیل نرخ ارزان‌تر ترجیح می‌دهند که از چین این مواد را تهیه کنند و چون تهیه همان مواد به‌دلیل دریافت مواد اولیه از خارج برای شرکت‌های داخلی گران تمام می‌شود، شرکت‌ها ترجیح می‌دهند کالایی بی‌کیفیت‌تر اما با نرخ تمام‌شده کمتری خریداری کنند.
توفیق چندانی در صنعت کشاورزی نداشتیم
به‌طورکلی، وقتی صحبت از ارتباط صنعت با شرکت‌های دانش‌بنیان می‌شود؛ یعنی آنکه به کمک علم و فناوری به تولید انبوه کالا و خدمات داخلی با کیفیت بالا برسیم. سیامک آزادی، رئیس پارک علم و فناوری استان کرمانشاه در تاکید این فرآیند به صمت گفت: توسعه دانش‌بنیان‌ها زمانی رخ می‌دهد که همه اجزای این زیست‌بوم اعم از اکوسیستم نوآوری با صاحبان صنایع بتوانند در ارتباط با یکدیگر به‌عنوان یک راهبرد اساسی در توسعه کشور به آن نگاه کنند، نه آنکه تنها به‌عنوان یک رویکرد مهم در نظر گرفته شود، بنابراین توجه به کسب‌وکارهای نوین باید از الزامات اساسی وزارتخانه‌ها و اداراتی که در زمینه صنعت، معدن، تجارت، کشاورزی، فنی و مهندسی و... فعالیت می‌کنند، باشد. در حالی که تاکنون نتوانسته‌ایم توفیقات چندانی به‌ویژه در صنایع تبدیلی کشاورزی حاصل کنیم.
وی گفت: یادمان باشد، استفاده از قدرت صاحبان صنایع برای این هدف، می‌تواند به‌عنوان رویکردی مهم در نظر گرفته شود. از آنجایی که محور توسعه اقتصادی هر کشوری بخش خصوصی است، بنابراین برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان‌ها، راهی جز جذب بخش خصوصی به‌عنوان رکنی مهم در بازار و تولید انبوه نیست، چرا که امکانات مالی نهادهای دولتی تنها برای بقای دانش‌بنیان‌ها کفایت می‌کند نه توسعه آنها به‌عنوان یک قدرت اقتصادی در کشور. در نهایت، ایجاد اشتغال و توسعه کارآفرینی باید برعهده بخش خصوصی باشد. بسیاری معتقدند که دولت و پارک‌های علم و فناوری باید خطر سرمایه‌گذاری را برای بخش خصوصی کاهش دهند تا بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در راستای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان‌ها قانع شود. در غیر این صورت، هم نمی‌توان هدف توسعه اقتصاد دانش‌بنیان را عملیاتی کرد، هم اینکه نمی‌توان توقعی از بخش خصوصی داشت.
وی درباره اهمیت تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان با توان وزارت صمت گفت: به‌طورقطع، در فرآیند تجاری‌سازی، یکی از رویکردهای مهم در راستای بهره‌گیری از محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان، تاییدیه از سوی متولیان استاندارد در کشور است که این روند را برای بازار هدف راحت‌تر می‌کند و می‌تواند با رویت این گواهینامه با اطمینان بیشتری خرید کند، همچنین کار بخش‌های دولتی در روند شناسایی محصول تسهیل می‌شود تا آن دسته از محصولاتی را که دارای این گواهینامه هستند، بهتر و دقیق‌تر انتخاب کنند. باتوجه به اینکه بخش گسترده‌ای از بازار شرکت‌های دانش‌بنیان در داخل است، می‌تواند کمک شایانی به توسعه بازار برای این محصولات داشته باشد و زمینه ورود محصولات دانش‌بنیان به بخش‌های خصوصی و دولتی را با روند بهتری فراهم کند.
سخن پایانی
باتوجه به گفته سیدرضا فاطمی‌امین که چندی پیش درباره توسعه فعالیت‌های دانش‌بنیان در مراسمی به آن تاکید داشت، الزاما نباید به‌دنبال کارهای پیچیده بود. فاطمی‌امین باور دارد دانش‌بنیان شدن کسب‌وکارها فقط به یکی، دو حوزه خاص برنمی‌گردد و همه کسب‌وکارها باید دانش‌بنیان شوند. چنین تفکری موجب حذف موانع دست‌وپاگیر دانش‌بنیان‌ها در مسیر توسعه می‌شود. گفتنی است، حوزه دانش‌بنیان در همه عرصه‌ها اعم از تولیدی، توزیعی و خدماتی اهمیت دارد. کالا و خدماتی که در سازکار دانش‌بنیان تولید می‌شود، می‌تواند کیفیت بهتری داشته باشد و با نرخ پایین‌تر عرضه شود؛ پس ما به‌سمت دانش‌بنیان شدن می‌رویم تا به تولیدات باکیفیت‌تر برسیم./ روزنامه صمت