درآمدزایی در گرو حفظ محیطزیست
با اتمام تعطیلات نوروزی و پایان سفرها، معمولا آنچه از مسافران بر جای می‌ماند، زباله‌های رهاشده در مناظر طبیعی است.
در واقع، افزایش آلاینده‌ها و ازدیاد آلودگی‌ها یکی از اصلی‌ترین آثار صنعت توریسم است که بعد از خروج گردشگران در شهرها باقی می‌ماند. گفتنی است، در بسیاری از شهرهای جهان، روزانه هزاران گردشگر از مکان‌های تاریخی، سواحل و سایر جاذبه‌ها دیدن می‌کنند که تردد آنها از طریق وسایل حمل‌ونقل موتوری از یک‌سو و مواد زائدی که در طبیعت رها می‌کنند از سوی دیگر، اثرات جبران‌ناپذیری بر محیطزیست بر جای می‌گذارد. باوجود تمام مزایایی که گردشگری می‌تواند برای یک شهر به ارمغان آورد، اگر نسبت به آسیب‌هایی که این صنعت به محیطزیست می‌زند، غافل باشیم؛ پیامدهای منفی زیادی را در پی خواهد داشت. همچنین بیشتر افراد از پیامدهای رفتار خود در برابر محیطزیست غافل هستند. آنها تصور می‌کنند که محیطزیست، همیشه قادر به اصلاح و بازیابی است، اما آلودگی بیش از پیش محیطزیست و تغییرات آب و هوایی، پوچ بودن این تصور را بیش از گذشته برای ما آشکار ساخته است. کارشناسان معتقدند برای کاهش خسارت‌های صنعت گردشگری به محیطزیست، باید گردشگران را در جریان ارزش‌های زیست‌محیطی یک منطقه قرار داد و بر این اساس، عبارت گردشگری محیطزیست تحت‌تاثیر چنین فرآیندی در چند سال اخیر ایجاد شد. باتوجه به پایان تعطیلات نوروزی، صمت در این گزارش به راهکارهای کاهش خسارت‌های صنعت گردشگری به محیطزیست پرداخته است.
پلاستیکها، بلای جان آبزیان
سالانه چندین میلیون تن زباله که مهم‌ترین آن پلاستیک است، به اقیانوس‌ها راه پیدا می‌کند. می‌توان گفت اقیانوس‌ها مقصد نهایی زباله‌های پلاستیکی هستند که طی دهه‌های گذشته توسط انسان تولید شده‌اند. کارشناسان محیطزیست در سراسر جهان افزایش آلودگی‌های پلاستیکی را در اقیانوس‌ها تهدیدی جدی برای سلامت و حیات آبزیان می‌دانند و از آن به‌عنوان یک عامل نگران‌کننده یاد می‌کنند. آنها معتقدند حتی اگر اقدامات اصلاحی در حال حاضر انجام شود، این افزایش در سال‌های آینده ادامه خواهد داشت. پژوهشگران حدود 2هزار و 600 مقاله تحقیقاتی مرتبط با آلودگی پلاستیکی در اقیانوس‌های جهان دریافتند که کمابیش همه گونه‌های دریایی و حتی صخره‌های مرجانی و سایر اکوسیستم‌های کلیدی تحت‌تاثیر این تهدید زیست‌محیطی قرار دارند. به گزارش سایت خبری Gilmore Health News، موسسه آلفرد وگنر آلمان هزاران مقاله تحقیقاتی را در این باره تجزیه‌وتحلیل کرد. ملانی برگمان، یکی از پژوهشگران این موسسه در این‌باره گفته است، طی فرآیند ردیابی زباله‌های پلاستیکی، متوجه وجود زباله‌های پلاستیکی در عمیق‌ترین گودال‌های اقیانوسی، در سطح دریا و در یخ‌های دریای قطب شمال شدیم. به گفته وی، تلاش برای خارج کردن مواد پلاستیکی که به اقیانوس‌ها نفوذ کرده‌اند، فرآیندی نا امیدکننده است. پلاستیکها تجزیه‌پذیر نیستند، بنابراین می‌توانند برای مدت طولانی در اطراف باقی بمانند. آنها به‌مرورزمان پس از ورود به اقیانوس به قطعات کوچک‌تر تجزیه می‌شوند و به زنجیره غذایی گونه‌های دریایی راه پیدا می‌کنند. تقریبا همه موجودات زنده در اقیانوس‌ها از جمله پلانکتون‌های بسیار کوچک، لاک‌پشت‌ها و حتی نهنگ‌ها آنها را مصرف می‌کنند. براساس این تحقیقات، دریای مدیترانه، دریای چین شرقی و دریای زرد از جمله مناطقی هستند که سطح آلودگی پلاستیکی بالایی دارند.
آموزش از بار خسارتها میکاهد
برخی کارشناسان معتقدند حفظ محیطزیست در صنعت گردشگری می‌تواند آورده‌های مالی هم به‌دنبال داشته باشد. افسانه احسانی، کارشناس اکوتوریسم در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت گردشگری محیطزیست گفت: «گردشگری محیطزیست» واژه جدیدی است که به‌تازگی وارد ادبیات صنعت گردشگری شده است و می‌توان آن را با این پرسش تشریح کرد که چگونه می‌توان همگام با فعالیت‌های گردشگری و با حضور گردشگران به حفظ محیطزیست پرداخت و آسیبی به آن نزد؟ متاسفانه تجربه نشان داده است که در بسیاری موارد، حفظ محیطزیست در جریان گردشگری، بی‌ارزش تلقی می‌شود. وی افزود: گردشگری محیطزیست به‌معنای سفر مسئولانه به مناطق طبیعی در راستای حفظ محیطزیست است که به بهبود زندگی مردم محلی کمک می‌کند. گفتنی است، در سال 2015 سازمان ملل این نکته را هم به تعریف این شاخه گردشگری اضافه کرد که گردشگری محیطزیست باید همراه با آموزش باشد. در حقیقت، حفظ محیطزیست بدون توجه به آموزش‌های فرهنگی به‌منظور آسیب کمتر به محیطزیست در جریان گردشگری امکان‌پذیر نیست. احسانی بااشاره به نقش آموزش در جریان نهادینه‌سازی نگرش یادشده گفت: توان‌افزایی جامعه محلی به‌همراه آموزش گردشگران می‌تواند قوت‌بخش این نگرش باشد، همچنین باید گردشگر یاد بگیرد، به هرجایی که سفر می‌کند، همراستا با طبیعت و الگوهای فرهنگی آن مکان رفتار کند و برخوردی متناسب با مردم محلی داشته باشد، چرا که چنین فرآیندی افزون بر حفظ محیطزیست، موجب دلگرمی جامعه محلی می‌شود. وی افزود: آموزش در این زمینه منجر به توان‌افزایی می‌شود. آموزش‌ها باید منجر به تقویت نقاط قوت محیط و مردم محلی شوند و در نهایت، نقاط ضعف را کمرنگ کنند. نقاط ضعف مردم محلی در نواحی طبیعی می‌تواند در برخی موارد ورود به حریم خصوصی گردشگر را به‌همراه داشته باشد. در کل، هدف؛ حفظ محیطزیست با تمامیت و متعلقات آن است. احسانی گفت: برای اینکه مولفه‌های گردشگری محیطزیست در بستری استاندارد رعایت شود، گردشگران باید در جریان ارزش‌های زیست‌محیطی یک منطقه قرار بگیرند. به‌منظور نیل به این هدف، معمولا ارزش‌های زیست‌محیطی در هنگام سفر به مخاطبان انتقال داده می‌شود که همین امر باعث ترغیب مخاطب به حفظ محیطزیست شده و ممکن است با ورود به یک مکان، آسیب کمتری به محیطزیست بزند و مکان دستخوش تغییرات حداقلی شود. احسانی بااشاره به ایجاد جریان مالی مفید در بستر گردشگری محیطزیست ادامه داد: رواج نگرش بازدید از مکان بدون آسیب به طبیعت و میراث‌های آن، می‌تواند جریان مالی مفید و موثری را ایجاد کند. از آنجایی که محیطزیست همیشه به‌عنوان یک خدمت رایگان شناخته می‌شود، نهادینه شدن این نگرش برای حفاظت یا دست‌کم تغییر حداقلی آن می‌تواند جریان‌های مالی صنعت گردشگری را تغییر دهد و آورده‌های اقتصادی مهمی در راستای حفظ مکان‌های مورد بازدید به همراه داشته باشد. در واقع، هدایت جریان مالی صنعت گردشگری در راستای حفاظت بیشتر از محیطزیست، راهکاری است که منجر به آسیب کمتر به محیط می‌شود. گفتنی است، منابع مالی حفاظت از طبیعت از درآمد ورود گردشگران به مکان‌ها حاصل می‌شود.
چیزی هم برای آیندگان بگذارید
وی در ادامه گفت: متاسفانه برخی گردشگران، فکر می‌کنند چون با خود آورده مالی به مکان موردنظر می‌آورند، می‌توانند هر نوع که می‌خواهند از محیط استفاده کنند و معمولا حاضر به همکاری برای آسیب نزدن به محیطزیست نمی‌شوند و به‌طورمعمول نگاه لذت‌گرایی از محیط دارند، در حالی که با ادامه آسیب‌های صنعت گردشگری به محیطزیست، شاید چیزی از این ثروت خدادادی برای آیندگان باقی نماند.
احسانی مهم‌ترین روش برای نهادینه شدن این نگرش را تغییر ذهنیت گردشگران در برخورداری از طبیعت دانست و گفت: مناسب‌ترین راهکار، برای جا افتادن این نگرش، بهره‌گیری از توان مردم به‌ویژه ساکنان بومی است. صنایع‌دستی و میراث ناملموس و ملموس فرهنگی در این اقتصاد اهمیت زیادی دارد، چرا که میراث‌های فرهنگی و بومی یک مکان، ارزشی به‌اندازه میراث طبیعی دارد. ابتدا باید در جامعه محلی این باور ایجاد شود که مردم صاحب فرهنگ و محیط‌طبیعی ارزشمندی هستند و بعد نسبت به حفظ میراث خود تلاش کنند. در واقع، مردم باید بدانند وقوع هر گونه تغییر در محیطزیست باید در بستری زنده و پویا انجام شود، به‌گونه‌ای که به‌جای تخریب سازنده نیز باشد.
تخریب محیطزیست در جریان گردشگری
در ادامه، فرید جواهرزاده، رئیس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران، در گفت‌وگو با صمت، بااشاره به تاثیر مستقیم اقتصاد گردشگری بر محیطزیست در صنعت گردشگری گفت: وقتی از اقتصاد گردشگری صحبت می‌کنیم، منظور کلیه فعالیت‌های مرتبط با توریسم و گردشگری در بخش‌های مختلف از حمل‌ونقل گرفته تا اقامت و اسکان، رستوران‌ها و مراکز تفریحی، اماکن و بناهای تاریخی، جاذبه‌های طبیعی و آداب و رسوم و میراث فرهنگی و قومی و... است که مخرج مشترک همه آنها نیز گردشگری و سفر است. درست از زمانی که گردشگران عزم سفر و جابه‌جایی از نقطه‌ای به نقطه دیگر می‌کنند، مجموعه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی آغاز می‌شود که در دسته‌بندی اقتصاد گردشگری قرار می‌گیرند. شاید بتوان گفت هیچ نوعی از اقتصاد به اندازه اقتصاد گردشگری تاثیر جدی و مهمی بر محیطزیست نداشته است. حال اگر صنعت گردشگری روال استاندارد و قانونی خود را طی نکند، بیش از هرچیز محیطزیست آسیب می‌بیند. وی افزود: یکی از مواردی که آسیب جدی به محیطزیست و طبیعت مکان‌های گردشگری می‌زند، شکل‌گیری فعالیت‌های اقتصادی خارج از قانون و جریان استاندارد است. برای مثال، تور غیرمجازی گردشگری در طول زمان برای مردم و محیطزیست آسیب‌زا است. به‌طورمعمول این فعالیت‌های غیرقانونی از کانال افرادی رخ می‌دهند که مجوزی برای فعالیت‌های گردشگری از سازمان‌های مربوطه دریافت نکرده‌اند و بیشتر به عنوان دلالان محیطزیست شناخته می‌شوند. به‌گفته رئیس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران، در کل، دلالی در حوزه گردشگری یکی از عوامل آسیب‌زا به محیطزیست و مکان‌های طبیعی است، چرا که عموما محیط‌های طبیعی بدون دانش کافی از سوی افرادی که نه علم و نه دغدغه محیط‌زیستی دارند، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. جواهرزاده درباره اهمیت قانونی بودن تورهای گردشگری گفت: براساس مصوبه هیات‌وزیران، انجام هرگونه تورگردانی باید با مجوز سازمان میراث فرهنگی انجام بگیرد. در واقع، تورهای گردشگری باید هم دارای مجوز و هم بیمه‌نامه باشند. تورهای مجاز علاوه بر مجوز، دارای برنامه سفر و بیمه‌نامه هستند، همچنین ملزم به رعایت قوانینی هستند که در راستای حفظ محیطزیست تدوین شده‌اند. حال اگر گروهی که به‌عنوان تور گردشگری شناخته می‌شوند، خارج از این چارچوب فعالیت کنند، فعالیت آنها غیرقانونی و غیرمجاز شناخته می‌شود و در نهایت به تخریب خاک و محیطزیست می‌انجامد.
سفر برای خوشگذرانی، اما مخرب
این کارشناس گردشگری ادامه داد: نمونه بارز این تورها، تورهای طبیعت‌گردی است که تنها برای خوشگذرانی یا به‌قصد ایجاد یک‌سری فعالیت‌هایی سفر می‌کنند که مغایر اصول زیست‌محیطی است؛ نظیر آفرود سواری یا کمپ در مکان‌های شکننده و آسیب‌پذیر.
جواهرزاده گفت: به‌طورمعمول، اینگونه سفرها بدون رعایت اصول حفظ محیطزیست در برخی موارد حتی باعث به خطر افتادن جان گردشگر هم می‌شوند. هرساله شاهد بروز حوادثی در سفرها هستیم؛ متاسفانه این تورها نه‌تنها تحت پوشش بیمه نیستند، بلکه شرایط استانداردی هم در جابه‌جایی مسافران ندارند. وی بااشاره به اهمیت درآمد پایدار گردشگری گفت: گردشگری می‌تواند به‌عنوان یک درآمد پایدار برای شهرها و شهرداری‌ها به‌حساب بیاید. متاسفانه مسئولان هنوز به مزایای این ظرفیت پی نبرده‌اند. گفتنی است، قابلیت‌های گردشگری در شهرهای ایران از ترکیه بیشتر است؛ اما دیدگاه متفاوت مدیران کشورهایی نظیر ترکیه نسبت به درآمدزایی در گردشگری، عامل اصلی موفقیت آنها بوده است. علاوه بر آن، وجود درآمدهای نفتی و حاصل از منابع‌طبیعی در کشورمان، باعث شده که نسبت به این صنعت بی‌تفاوت باشیم.
سخن پایانی
گردشگری با تمام مزایا و فوایدی که می‌تواند برای اقتصاد یک جامعه داشته باشد، اما از آثار بلندمدت آن، تضعیف توان اکولوژیکی منطقه است. رهاسازی زباله از سوی گردشگران از یک‌سو و انتشار آلاینده‌های ناشی از حمل‌ونقل سفرها از سوی دیگر، به حجم آلودگی‌های زیست‌محیطی می‌افزاید. به گفته بسیاری از کارشناسان، گردشگری باید با پذیرش اجتماعی همراه باشد؛ در واقع، همراهی مردم با متولیان این امر، می‌تواند مسیر هموارتری در توسعه گردشگری در مقابل فعالان بگستراند، به‌گونه‌ای که آسیب جدی به محیطزیست وارد نشود. این فرآیند در بیشتر شهرهایی که گردشگری شهری در آنها توسعه‌یافته رواج دارد. اگر فرهنگ و سواد گردشگری افزایش یابد، می‌تواند تاثیر بسیار مطلوبی در اقتصاد گردشگری داشته باشد و مانع از تخریب محیطزیست و آلاینده‌ها شود.