دریغ از یک برنامه؛ حتی ضعیف!
می‌گویند دنیای مدرن امروزی از مسیر معدن گذشته و به رشد و بالندگی رسیده است.
به دیگر سخن، زمین، مادر، با اندوخته جانش بشر را پرورده و پیش رانده و قدم‌به‌قدم از دل دوره‌ها و عصرها عبور داده است تا به دوران انقلاب صنعتی برسد و بعد روزهای رونق اقتصاد، پیشرفت و توسعه و شکستن مرزهای محدودیت بشری را به چشم ببیند. این یار دیرین هنوز همراه بشر است و در دنیای پیشرفته امروز هم جایگاه بسیار مهمی دارد، پس همچنان «معدن» اولین همراه است، بعد فرآوری و صنعت واسطه می‌شود تا تولید متولد شود و قدم به زندگی روزمره ما بگذارد. امروز به‌مناسبت روز معدن، نگاهی داریم به این حوزه و فرصت‌ها و چالش‌های این بخش در ابعاد گوناگون زندگی امروزی. مهدی لطفیاصل و آیدین زینالزاده، 2 تن از فعالان و کارشناسان معدن، نظرات خود را در این زمینه با ما در میان گذاشتند.
معدن، پیشران توسعه یا مانع آن
مهدی لطفیاصل کارشناس و فعال معدن: آیا ما دارای دیدگاه توسعه‌محور اقتصادی هستیم و در این زمینه معادن را عامل و اصل اساسی و پیشران توسعه پایدار می‌دانیم یا به دیدگاهی معتقدیم که می‌گوید توسعه اقتصادی پایدار بدون توجه به نقش معادن و صنایع معدنی امکان‌پذیر است و در اساس معدنکاری مانع توسعه و عامل اصلی نابودی طبیعت و محیط‌زیست خواهد شد. طی سال‌های گذشته، دیدگاه حاکم بر دولتمردان ایرانی، دیدگاهی توسعه‌ای نسبت به معادن بوده است، اما با نمایان شدن نخستین تبعات حاصل از این توسعه و در حالت کلی هر شکلی از توسعه معدنی و صنعتی، از دیدگاه خود صرف‌نظر و به‌نوعی در مسیر دیدگاه ضدتوسعه‌ای حرکت کرده‌اند.
در تنگنای توسعه
پرواضح است که فعالیت معدنی به‌دلیل ماهیت آن، با دستکاری در طبیعت و تغییر وضعیت موجود آن همراه است. خوشبختانه یا متاسفانه معدنکاری فعالیتی اقتصادی است که به نسبت دیگر اشکال اقتصادی با بیشترین همپوشانی با طبیعت و محیط‌زیست همراه است. بنابراین، باید برنامه مدونی برای بهره‌برداری از آن تدوین شود و معادن را به‌مثابه شکل ارزشمندی از منابع‌طبیعی ببینیم که باید از آن به‌صورت بهینه بهره‌مند شد، در این صورت می‌توان گفت نخستین قدم در مسیر دیدگاه توسعه‌ای به معدن را برداشته‌ایم، در غیر این صورت، در وضعیت فعلی معادن هیچ‌گونه تغییری حاصل نخواهد شد و معادن عامل تخریب طبیعت و محیط‌زیست و مانع توسعه معرفی می‌شوند. باید این نکته را در نظر داشت که اقتصاد ایران در شرایط فعلی به‌دلیل وجود انواع تحریم‌ها، تهدیدها و محدودیت‌ها تضعیف‌شده و در تنگنای توسعه قرار گرفته است. بنابراین چاره‌ای جز این نیست که با تغییر استراتژی اقتصادی مبتنی بر کاهش وابستگی به نفت و توجه سیستمی به معادن و صنایع معدنی به‌عنوان راهبرد اساسی این استراتژی و تلاش در راستای توسعه همه‌جانبه آن از این تنگناها عبور کرد. همچنین باید توجه داشت که ایران از نظر داشتن منابع معدنی کشوری بسیار غنی است. وجود نزدیک به 60 میلیارد تن ذخیره معدنی با تنوع بیش از 68 کانی معدنی که حاصل اکتشاف تنها 20 درصد از پوشش کل کشور است، شاهدی بر این مدعاست. ایران باوجود مطالعات ناقص اکتشافی، همچنان در رده کشورهای معدن‌خیز شناخته‌شده دنیا قرار دارد، اما باوجود داشتن منابع غنی از انواع ذخایر معدنی که جزو منابع‌طبیعی تجدیدناپذیر به شمار می‌روند، همچنان نتوانسته است آن‌گونه که بایدوشاید به جایگاه واقعی خود در بخش معدن دست یابد. بنابراین، پیشنهاد می‌شود برای توسعه فعالیت‌های معدنی در بلندمدت، در قدم اول برنامه‌ریزی‌های کشورهای پیشرو در زمینه معادن موردمطالعه دقیق قرار گیرد و با در نظر داشتن شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور، برنامه جامع توسعه معادن و صنایع معدنی تدوین شود. لازم است که اولویت‌های این برنامه، توسعه فعالیت‌های معدنی در زمینه شناسایی ذخایر جدید معدنی، توسعه اکتشافات، مدون شدن قوانین و مقررات در راستای سازگاری بیشتر معدن با طبیعت و ملاحظات زیستمحیطی، که در شرایط فعلی این ضرورت بیش‌ازپیش احساس می‌شود، تغییر قوانین و مقررات با اولویت‌بخشی به توسعه فعالیت‌های معدنی باشد.
تابآوری معدن در شرایط دشوار اقتصادی
آیدین زینالزاده کارشناس و فعال معدن: معدنکاری و استفاده از ظرفیت خفته معادن ابزاری مفید، کارآ و قدیمی برای فقرزدایی در مناطقی است که مردم آن جزو فقیرترین افراد جامعه به‌شمار می‌روند. در کشورهای فقیر دارای ظرفیت‌های معدنی، سیاست‌گذاران به‌خوبی متوجه شده‌اند که بخش معدن، باتوجه به چارچوب‌های اتخاذشده، تاثیر مثبت یا منفی قابل‌توجهی بر توسعه این کشورها خواهد داشت. معدنکاری صنعتی منحصربه‌فرد است که تاثیری مستقیم بر توسعه اقتصاد محلی و ملی، محیط‌زیست و خصوصیات اجتماعی فرهنگی در یک منطقه خاص یا کشور می‌گذارد. حدود 60 کشور در حال توسعه وجود دارند که معدنکاری در آنها یکی از فعالیت‌های مهم اقتصادی است یا می‌تواند باشد. در برخی کشورها، ادغام و کوچک شدن صنعت معدنکاری موجب تعطیلی معادن و در نتیجه افزایش شدید فقر شده است. فروپاشی صنعت قلع، چنین اثری در بولیوی داشت. همچنین، پرو، زامبیا و رومانی تحت‌تاثیر تعطیلی معادن فلزات پایه قرار گرفته و روسیه، لهستان، رومانی، اوکراین و چین اثرات منفی تعطیلی معادن زغال‌سنگ را تجربه کرده‌اند. بنابراین، ثروت معدنکاری در بعضی کشورها حیف‌ومیل شده که امروز وضعیت اقتصادی مناسبی ندارند و در برخی موارد مشاهده می‌شود که در پی سوءمدیریت توسعه معدنکاری و غارت ثروت‌های معدنی، سطح فقر افزایش یافته است.
شرایط دشوار اقتصادی
بهره‌برداری از مواد معدنی به‌عنوان ثروت طبیعی در یک کشور عاملی برای رونق اقتصادی است، به‌ویژه در شرایطی که به هر دلیلی بتوان نام شرایط دشوار اقتصادی را بر آن نهاد. در شرایط دشوار اقتصادی، هر فعالیتی که مولد، پایدار و اشتغالزا باشد، بهترین راه نجات از هر نوع بحران اقتصادی محسوب می‌شود. به‌طبع هر آنچه انسان یا جامعه یا هردو را از بحران نجات دهد، باید جایگاه ویژه‌ای داشته باشد. وقتی یک فعالیت اقتصادی، ظرفیت هدایت سرمایه به‌سمت یک حوزه تولیدی اشتغالزای پایدار را دارد که محصول آن موردمصرف مستقیم یا غیرمستقیم جامعه قرار می‌گیرد، اصولا باید جایگاه برتر را در کشور داشته باشد.
نقش معدن در افزایش اشتغال
در مطالعات گوناگون چنین گفته‌شده که به‌ازای هر شغل مستقیم که معادن بزرگ‌مقیاس ایجاد می‌کنند، در معادن کوچک بین 2 تا 25 و معادن متوسط‌مقیاس بین یک تا 17 شغل غیرمستقیم ایجاد می‌شود. البته همزمان با اینکه بررسی می‌کنیم «چقدر» اشتغال ایجاد شده، باید توجه کنیم که این فرصت‌های شغلی، مستقیم یا غیرمستقیم، در «کجا» پدید آمده است. نکته اینجا است که اشتغالزایی معادن در مناطق محروم و دورافتاده اتفاق می‌افتد و به‌واسطه این ویژگی، موتور محرک اقتصاد منطقه است و اثرات مثبت مالی، فقرزدایی، ایجاد درآمد پایدار، توسعه اقتصاد محلی، کمک به آمایش سرزمین و... خواهد داشت.
کاهش آسیبهای زیستمحیطی
اگر در فرآیند معدنکاری، از مراحل ابتدایی اقدامات احتیاطی برای پیشگیری از بروز آسیبهای زیستمحیطی در نظر گرفته نشود، آسیب‌هایی از جمله آلودگی‌های صوتی، منابع آب، هوا و... رخ می‌دهد. این آسیب‌ها به کسب‌وکارهای موجود در منطقه از جمله کشاورزی و دامپروری تسری پیدا می‌کند. بنابراین، اکتشافگران و معدنکاران از ابتدا باید دید جامعی نسبت به محیط فعالیت خود که با جوامع محلی نیز در ارتباط خواهد بود، کسب، با کمک متولیان حوزه‌های منابع‌طبیعی یا محیط‌زیست نسبت به کاهش حداکثری اثرات معدنکاری اقدام کنند. از طرفی، نوع ماده معدنی، قرارگیری ماده معدنی در زمین (نوع کانی‌زایی)، روش استخراج، روش فرآوری مواد معدنی، میزان باطله موجود، کاربری اراضی پیش از آغاز معدنکاری، ویژگی‌های فرهنگی مربوط به کسب‌وکارهای محلی در منطقه، میزان توسعه‌یافتگی خدمات مربوط به بهداشت و سلامت، ویژگی‌های جغرافیایی و آب‌وهوایی منطقه، میزان آسیب‌پذیری اکولوژیکی، انسانی و... از طرف دیگر، شاخصه‌هایی هستند که باید برای کاهش آثار منفی معدنکاری در نظر گرفته شوند. بنابراین، باید یک مطالعه جامع «زمین‌شناسی، اکتشافی، زیستمحیطی، اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی» انجام شود. همچنین، ضروری است که برای بسته شدن معدن پس از پایان عمر معدن نیز، بهترین سناریوی قابل‌اجرا توسط متولی بازسازی و بازتوانبخشی معادن متروکه در نظر گرفته شود.
ریشه منفینگری به معدن
عوامل متعددی در این موضوع دخالت دارند که از جمله می‌توان به وضعیت نامناسب معیشتی جوامع تحت‌تاثیر معدنکاری، ناآگاهی عمومی جوامع محلی و ملی، تجربیات بد قبلی، فعالیت‌های رسانه‌ای و فرهنگی مخالفان معدنکاری، تحریک‌های درگوشی مقامات رسمی و دولتی مخالف معدنکاری، طمع، برخورد منفی فعالان معدنی، فساد کلان در اقتصاد معدنی و... اشاره کرد، اما ریشه این عوامل معمولا ناآگاهی و فرهنگ‌سازی و همچنین فعالیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای معدن‌ستیزانه هستند. مسئولیت‌های اجتماعی اصولا بعد از باز شدن معدن و کسب توانایی اقتصادی توسط معدنکاران انجام می‌شوند که در جای خود بسیار موثر خواهند بود، البته اهمیت فعالیت‌های رسانه‌ای و معرفی مسئولیت‌های اجتماعی انجام‌شده در سراسر کشور توسط معدنکاران در مقیاس ملی از انجام مسئولیت اجتماعی نیز پراهمیت‌تر است، اما کنش و رفتار اجتماعی مکتشف و سرمایه‌گذار معدنی در بدو ورود به یک منطقه اولویت بالایی دارد. بنابراین، موارد ذکرشده در کنار فعالیت‌های رسانه‌ای می‌توانند بر تغییر نگاه منفی به معدنکاری موثر واقع شوند. در جهان و در موارد غیرمعدنی شاهد این اثرگذاری‌ها هستیم. آمارهایی وجود دارد که پس از پخش سریال معروفی که یک دبیر شیمی اقدام به تولید مواد مخدر شیمیایی می‌کند، متقاضیان رشته شیمی در دانشگاه‌های کشورهای مختلف افزایش می‌یابد یا در کشور خودمان ظاهر شخصیت‌های خاصی که در سریال‌های پرطرفدار حضور دارند، در جامعه متداول می‌شود. یک سریال یا فیلم تلویزیونی یا سینمایی با موضوع معدنکاری نیز قطعا موثر واقع خواهد شد. شایان ذکر است، ماده 112 آیین‌نامه اجرایی قانون معادن به این موضوع اشاره دارد.
نوآوری، آینده را میسازد
معدنکاری از سپیده‌دم تمدن همراه بشر بوده است و به‌عنوان یک صنعت باستانی شناخته می‌شود، اما اکتشاف و بهره‌برداری از ذخایر معدنی باوجود این ریشه‌های پیر، همواره زمینه‌ای فعال برای نوآوری داشته است. امروزه نوآوری در حوزه معدن و صنایع معدنی، در واقع رسیدگی به تقاضای رو به رشد دامنه‌ای در حال گسترش از مواد و منابع معدنی و نیازهای روزافزون به آنها، در عین احترام به جوامع و محیط‌زیست است؛ بنابراین نوآوری‌ها، آینده ما را میسازد. امروزه شاهدیم که فناوری‌ها به‌سرعت در حال تغییر و پیشرفت هستند. فناوری‌های پیشرفته به مواد معدنی خاص یا با فرآوری خاص به‌عنوان مواد اولیه با فناوری بالا نیاز دارند. برخی کشورها گزارش‌هایی درباره مواد معدنی بحرانی موردنیازشان تدوین کرده‌اند. به‌طور مثال، کشور کانادا در گزارش استراتژی مواد معدنی بحرانی یا حساس که در 9 دسامبر 2022 منتشر کرده، به 31 مورد اشاره کرده است که عبارتند از: آلومینیوم، آنتیموان، بیسموت، سزیم، کروم، کبالت، مس، فلورسپار، گالیوم، ژرمانیوم، گرافیت، هلیوم، ایندیوم، لیتیوم، منیزیم، منگنز، مولیبدن، نیکل، نیوبیوم، فلزات گروه پلاتین، اسکاندیوم، عناصر خاکی نادر، پتاس، تانتالیوم، تلوریوم، قلع، تیتانیوم، تنگستن، اورانیوم، وانادیوم و روی. این کشور قطعا برای هر یک از مواد معدنی نامبرده‌شده، سناریو و استراتژی دقیقی پیش‌بینی کرده است و برای آینده خود برنامه‌ریزی روشنی دارد. متاسفانه معدنکاری در کشور ما گرفتار روزمرگی و خودتحریمی است.
قانون معادن بعد از گذشت 10 سال از آخرین اصلاح، باز هم نیاز به بازنگری دارد؛ وضع قوانین و بخشنامه‌ها جای بحث دارند؛ متولی معدن در دولت مجری و استراتژیست خوبی نیست؛ هنوز روی ساختار غیرمنطقی وزارت صنعت، معدن و تجارت توافق نظر وجود ندارد؛ سازمان‌های پژوهشی و توسعه‌ای گرفتار پیچیدگی‌های متعدد هستند؛ از لحاظ تجهیزات، دانش روز، مدیریت کارآمد، ماشین‌آلات و حتی آزمایشگاه‌های مواد معدنی دچار عقب‌ماندگی معناداری هستیم؛ یک روز صادرات مواد معدنی ممنوع است و روز دیگر آزاد می‌شود؛ مکتشف و معدنکار 3 ویژگی سرمایه، علم و مدیریت را به‌طورکامل و همزمان در اختیار ندارد؛ معدنکار را صنعتگر و صنعتگر را معدنکار کرده‌ایم و چالش‌هایی از این دست. در روزگاری که دنیا به‌سمت بهینه‌سازی خودروهای هوشمند الکتریکی پیش می‌رود، خودروهای پرمصرف بنزینی ما روزبه‌روز گران‌تر و بی‌کیفیت‌تر می‌شوند. از سوی دیگر، مواد معدنی پرعیار و باکیفیت مناسب سطحی استخراج شده‌اند و باید ضمن افزایش عمق اکتشاف، برای افزایش باطله‌های کم‌عیار ناشی از استخراج مواد معدنی در عمق بیشتر فکری کنیم. درعین‌حال، تولیدکننده دستگاه حفاری نیستیم، اما ورود دستگاه‌های حفاری را به کشور ممنوع کرده‌ایم. خلاصه اینکه می‌توان پیش‌بینی کرد که هم در دنیا و در ایران نیاز به معدنکاری، روزافزون خواهد شد، اما دنیا برای آینده معدنکاری خود برنامه‌های دقیق و اجرایی دارد و متاسفانه ما برای جبران کاستی‌های دیروزمان حتی یک برنامه ضعیف هم نداریم.
سخن پایانی
اهمیت معدن برای همه از فعالان حوزه معدن گرفته تا سطوح عالیه و مدیریت ارشد کشور دارای اهمیتی روشن است و همه می‌دانند یکی از گره‌گشاترین منابع و دارایی‌های کشور به شمار می‌رود که هم پیشران صنعت است و هم پیشران رشد اقتصادی و در ابتدای زنجیره هر تغییر و تحولی است، اما آنچه باید موردتوجه قرار گیرد، یافتن راهی برای استفاده از این موهبت خدادادی بدون از دست رفتن مواهب دیگر از جمله محیط‌زیست و منابع‌طبیعی است./ روزنامه صمت