در جستوجوی واسطه جدید

آمار تجارت ایران و عراق تصویری روشن ترسیم میکند. عراق همچنان جزو بزرگترین مقاصد صادراتی ایران است، اما وقتی نوبت به واردات میرسد، عراق نقش مهمی در تامین کالاهای مورد نیاز ایران ندارد و بیشتر به عنوان یک «بازار مصرفی» شناخته میشود تا یک شریک تجاری. اکنون این پرسش مطرح است که آیا میتوان عراق را از یک بازار صرفا مصرفی به یک شریک تبدیل کرد؟ بخش خصوصی بر این باور است که عراق میتواند...
آمار تجارت خارجی ایران در سال 1403 نشان میدهد که روابط اقتصادی ایران با عراق با ناترازی آشکار همراه است. ایران طی این سال حدود 33 هزار و 45 تن کالا به ارزش 11میلیارد و 940میلیون دلار به عراق صادر کرده است. البته باید اشاره کرد که آمار تجارت شش ماه نخست سال 1404 نیز بر ناترازی مبادلات تجاری ایران و عراق دلالت دارد. بر اساس آماری که گمرک به تازگی منتشر کرده است، صادرات ایران به عراق با چهار میلیارد و 589میلیون دلار، سهم 17.69 درصدی از کل حجم صادراتی کشور را به خود اختصاص داده است.
دادههای رسمی نشان میدهد که عراق حتی در میان 10 مبدأ نخست وارداتی ایران قرار نگرفته و سهم آن در تامین کالاهای مورد نیاز ایران اندک است. در سال 1403، ارزش واردات ایران از عراق در حدود 570میلیون دلار بوده است. در واقع عراق بیشتر یک بازار مصرفی برای ایران است تا یک شریک متقابل. این ناترازی، در ظاهر به سود ایران تمام میشود، چراکه درآمد ارزی قابلتوجهی از صادرات به عراق نصیب کشور میشود، اما از منظر پایداری روابط اقتصادی، میتواند یک نقطه ضعف تلقی شود. وابستگی عراق به واردات کالاهای ایرانی و در مقابل، سهم اندک این کشور از واردات ایران، معادلهای است که در درازمدت ممکن است روابط اقتصادی دو کشور را با چالشهایی مواجه کند.
طی هفتههای اخیر، موضوع افزایش واردات ایران از عراق بهعنوان راهکاری برای متوازنتر کردن تجارت مطرح شده است. بخش خصوصی با تاکید بر آنکه عراق بهترین گزینه برای ایجاد کانال جدید وارداتی است، خواستار تسهیل مقررات بانکی و ارزی برای استفاده از درآمدهای صادراتی در جهت واردات از این کشور شدند. دبیرکل اتاق مشترک ایران و عراق در گفتوگویی اعلام کرد که عراق سالانه بیش از 60میلیارد دلار واردات دارد و کمتر از 20 درصد نیاز مصرفی خود را در داخل تامین میکند. این به معنای آن است که 80 درصد بازار عراق وابسته به واردات است و ایران میتواند سهم قابلتوجهی از این بازار را در اختیار گیرد.
او با بیان آنکه، ایران در 592 ردیف کالایی ظرفیت صادراتی به عراق دارد، اما تنها در 298 مورد از آنها در بازار حضور فعال دارد، گفت: این یعنی در مابقی ردیفهای کالایی، هنوز هیچگونه صادراتی از سوی ایران انجام نشده است. این فاصله باید با برنامهریزی دقیق جبران شود. اگر ایران بازار عراق را از مقاصد صادراتی خود حذف کند، تنها 54 ردیف کالایی مزیت رقابتی در بازار جهانی خواهند داشت.
سنجابی افزود: ورود کشورهای اروپایی، بهویژه پس از سفر رئیسجمهور فرانسه به بغداد، نشاندهنده شکلگیری یک جنگ اقتصادی جدید است. ماموریت اروپاییها در عراق، افزایش سهم کشورهای عربی همپیمان و کاهش سهم ایران از تجارت این کشور است. این فعال بخش خصوصی توضیح داد که اروپاییها در واقع به نیابت از آمریکا در حال اجرای یک ماموریت اقتصادی هستند. هدف آنها این است که نفوذ تجاری ایران در عراق محدود شود و جایگاه کشورهای غربی و متحدانشان تقویت گردد. بنابراین، ما با یک رقابت صرف اقتصادی روبهرو نیستیم، بلکه با یک جنگ تمامعیار اقتصادی مواجهیم.
جایگزینی برای امارات؟
پرسشی که در این میان مطرح میشود آن است که اگر ایران بخواهد بخشی از نیازهای وارداتی خود را از عراق تامین کند، آیا این روند میتواند به کاهش سهم کشورهایی مانند امارات متحده عربی در سبد واردات ایران منجر شود؟
امارات طی سالهای اخیر جایگاهی متفاوت در تجارت خارجی ایران به دست آورده است. برخلاف عراق که بیشتر یک مقصد صادراتی است، امارات هم مقصد صادرات و هم مبدأ اصلی واردات ایران محسوب میشود. در سال 1403 ایران حدود هفتمیلیارد و 199میلیون دلار به امارات صادر کرده است؛ رقمی که کمتر از صادرات به عراق است، اما در مقابل، واردات ایران از این کشور به مراتب سنگینتر بوده است. دادهها نشان میدهد ایران طی همین سال بیش از 21میلیارد و 925میلیون دلار از امارات کالا وارد کرده است. به این ترتیب، امارات نهتنها در میان مقاصد صادراتی ایران جایگاه مهمی دارد، بلکه بهعنوان دروازه اصلی واردات نیز شناخته میشود و فاصله چشمگیری با دیگر شرکای تجاری ایران دارد.
در مجموع، دادههای سال 1403 نشان میدهد که عراق و امارات، دو شریک تجاری کلیدی ایران هستند اما با نقشهایی کاملا متفاوت. عراق مقصد اصلی صادرات ایران است، در حالیکه امارات تامینکننده اصلی کالاهای وارداتی محسوب میشود.
واسطهگری عراق برای تجارت ایران
فعالان بخش خصوصی عنوان میکنند که عراق یکی از مهمترین مقاصد صادراتی ایران با ارزشمیلیارد دلاری است، اما واردات از این کشور ناچیز است. به دلیل تحریمها، ایران ناچار است بخشی از کالاهای مورد نیاز خود را از طریق واسطههایی چون امارات و ترکیه تامین کند. با این حال، عراق میتواند در آینده بهعنوان مسیر واسطه واردات ایران عمل کند؛ از نهادههای دامی تا مواد اولیه صنعتی. آنها معتقدند گسترش روابط با عراق جایگزین همکاری با دیگر کشورها نمیشود، بلکه به تنوعبخشی تجارت ایران کمک میکند.
بر این اساس، محمدرضا غفراللهی، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران، در گفتوگو با «دنیای اقتصاد» گفت: در حال حاضر یکی از مهمترین بازارهای صادراتی ما کشور عراق است؛ بازاری که حجم صادرات ایران به آن، بر اساس آمارهای موجود سال جاری، حداقل 12میلیارد دلار و در برخی برآوردها تا 15میلیارد دلار نیز میرسد. با این حال واردات ایران از عراق رقم قابلتوجهی نیست، چرا که عراق هنوز کشور تولیدکنندهای نیست و توانایی چندانی در تامین کالاهای مورد نیاز سایر کشورها ندارد.
او ادامه داد: در سوی دیگر ماجرا، به دلیل محدودیتهای ناشی از تحریمها و دشواریهای ارتباط مستقیم با بسیاری از کشورها، برخی کشورها نقش واسطه را برای ایران ایفا میکنند. در واقع، این کشورها کالاها را خریداری میکنند و تجار نیز آنها را به صورت غیرمستقیم وارد ایران میکنند. از جمله این کشورها میتوان به امارات و ترکیه اشاره کرد که دروازههای اصلی این تبادلات محسوب میشوند.
این عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران تاکید کرد: نکته مهم آن است که صادرات گسترده ایران به عراق موجب مثبت شدن تراز تجاری شده است. با این حال، عراق نیز تمایل ندارد این تراز تجاری به شکلی یکسویه و کاملا به نفع ایران باقی بماند. بنابراین در آینده، هر زمان که عراق بتواند در حوزههایی به تولید دست یابد و کالاهایی قابل صدور به ایران داشته باشد، میتواند بهعنوان یکی از همین واسطهها نقش ایفا کند. به بیان دیگر، عراقیها قادر خواهند بود کالاها و مواد مورد نیاز را تامین کرده و به ایران صادر کنند. این کالاها شامل مواردی، همچون «نهادههای دامی»، «گندم»، «برخی مواد اولیه کارخانجات» و سایر اقلامی است که میتواند توسط تجار عراقی فراهم شود. در چنین حالتی، ایران از درآمد ارزی حاصل از بازار عراق برای تامین نیازهای داخلی بهرهمند خواهد شد. ایران کشوری بزرگ با نیازهای گسترده است و طبیعی است که باید تنوعی در منابع تامین و طرفهای تجاری داشته باشد.
غفراللهی با اشاره به تجارت ایران با امارات نیز گفت: اینگونه نیست که گسترش همکاریهای اقتصادی با عراق باعث کاهش روابط با امارات یا دیگر کشورها شود، بلکه برعکس میتواند به تقویت و گسترش شبکه روابط ایران با کشورهای مختلف بینجامد و فرصتهای تازهای ایجاد کند. بنابراین، عراق جایگزین هیچ کشوری نخواهد شد، بلکه خود به یکی از حلقههای زنجیره مراودات تجاری ایران بدل میشود.
او افزود: درحال حاضر چالش اصلی کشور کاهش تعداد بازارهای صادراتی و محدود بودن اقلام صادراتی است. بنابراین ضروری است که هم در بازارها و هم در طرفهای وارداتی تنوع ایجاد کنیم. تحریمهایی که طی سالهای گذشته علیه ایران اعمال شده، ناگزیر کشور را به سمت محدودیت در تنوع اقلام کالاهای صادراتی و وارداتی سوق داده است. در نتیجه با تنوعبخشی در مبادلات تجاری میتوان ضربات و مشکلات ناشی از فشارهای بینالمللی را کاهش داده و برمیزان تابآوری افزود.
این عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران گفت: تحریمها سالها است مانع خرید بسیاری از کالاها به صورت مستقیم شده است، به همین دلیل تجار به ناچار به سمت واسطهها گرایش پیدا میکنند. همین امر نیز به افزایش قیمت کالاها منجر شده و هزینههای سنگینی را به مصرفکنندگان ایرانی تحمیل میکند. افزون بر این، تحریمها ممکن است فسادهایی را در مسیر نقلوانتقال پول و کالا ایجاد کند.
غفراللهی در پایان تاکید کرد: نخستین خواسته فعالان بخش خصوصی آن است که سیاستگذاران و تصمیمگیران کشور برای رفع مشکلات و عادیسازی روابط بینالمللی تلاش کنند. هیچکس مدافع تحریم نیست، چراکه تحریمها کشور را فلج و مشکلات زیادی را برای مردم ایجاد کردهاند. افزایش قیمت کالاها، دشواری تامین نیازهای اساسی و ایجاد رانت و فساد از پیامدهای آشکار این وضعیت است. بنابراین، هر پیشنهادی که امروز مطرح میشود، تنها برای گذر از شرایط کنونی و اداره کشور تا زمان رفع تحریمها است. تا زمانی که محدودیتهای تجاری وجود دارد عراق میتواند نقشی واسطه برای ایران ایفا کند و در این میان، گسترش روابط با آن کشور نه تهدید، بلکه فرصتی تازه خواهد بود.
برآیند تحولات تجاری اخیر نشان میدهد که ایران ناگزیر از بازاندیشی در الگوی تعامل خود با شرکای اصلی است. عراق میتواند در آینده نهتنها بازار مصرفی ایران، بلکه کانالی برای واردات کالاهای استراتژیک و کاهش فشار تحریمها باشد. در عین حال، جایگاه امارات بهعنوان گره اصلی واردات ایران بهسادگی قابل جایگزینی نیست و احتمالا همچنان محور اصلی مبادلات تجاری باقی خواهد ماند. بنابراین، مسیر صحیح برای سیاست تجاری ایران نه جایگزینی یک شریک با دیگری، بلکه ایجاد تنوع در منابع تامین، افزایش تابآوری در برابر تحریمها و بهرهگیری هوشمندانه از ظرفیتهای مکمل دو کشور است. چنین رویکردی میتواند مانع از یکسویهشدن روابط اقتصادی شده و ثبات بیشتری برای تجارت خارجی ایران به همراه آورد.