روایت اسلامی ندوشن از کودتای 28 مرداد | مصدق، نماینده آرزوی فروخورده مردم ایران

در دوره مصدق سیمای سیاسی کشور که از قتل امیرکبیر تا مشروطه و از مشروطه تا ملی شدن نفت بر یک روال بود، تغییر یافت. من در تمام دوران حکومت مصدق از ایران دور بودم؛ ولی خبرهایی که می رسید و نشانه هایی که در دست بود، می نمود که ایران در حال تکان خوردن است. با این حال سنگینی دستگاه رسوب کرده ایران به گونه ای بود که خوش بینی را با دلواپسی همراه نگاه می داشت. در دولت اول مصدق عده ای از همان رجال شناخته شده پیشین شرکت داشتند که نویدی در بر نداشت، از جمله زاهدی که بعد سردمدار کودتا شد. به همین سبب در آغاز چندان شوقی نسبت به این جریان تازه نشان نمی دادم. در اجتماع های سیاسی صدساله گذشته ایران، همیشه افراد فرصت طلب صف اول را اشغال کرده اند، بهترها دلسرد شده و مقاومت را از دست داده و به عقب رانده شده اند؛ بی وفاها، خوش ظاهرها و بدباطن ها، کم طاقت ها، هوابین ها، ریاورزها، دودوزه بازی کن ها، به تعدادی هستند که هر دورانی را مشوب کنند. دو خصیصه تاریخی هست که تجمع سیاسی را نامطمئن می سازد: یک گرایش ایرانی به مرکز قدرت که تاچندی پیش این مرکز قدرت دربار بوده است؛ یعنی همه کشیده می شوند به جانب کانونی که قدرت را در دست دارد، از این رو گروه معارض و مخالف نیز همیشه در معرض تزلزل است؛ زیرا اعضایش دانسته و نداسته گراینده به مرکز هستند و چه بسا بی وفایی کنند. دوم، ریشه گرفتگی نفوذ خارجی که به صورت یک باور تاریخی درآمده است. این خصلت هر رویداد بزرگی را ناشی از اراده یا تعبیه خارجی می داند و هر حکومت تا زمانی که بر سر کار است، او را مورد تأیید خارجی می شناسد؛ از این رو جرأت مقابله کردن با او را از خود می راند، زیرا این اعتقاد در او لانه کرده که خارجی شکست ناپذیر است. شکست نهضت مصدق از این دو اصل سرچشمه گرفت. در میان رجال سیاسی کشور، مجلس، ارتش، روزنامه نگار، کسانی که از روی فرصت طلبی یا مرعوبیت به او روی خوش نشان دادند، عناصر متلونی بودند که رو به جانب قطب مخالف داشتند. بعضی از همکاران نزدیکش از نیمه راه برگشتند، حتی بعضی هم که صمیمی تر بودند، چون او را به نشیب دیدند (و باور نمی کردند که بشود با «مرکز قدرت» درافتاد)، با شرمندگی او را ترک گفتند. از این بابت، روزهای آخر و جریان محاکمه مصدق معنی دار است. و اما مردم که در طرفداری از او دلسوخته و صادق بودند، و 30 تیر نشان داد که آماده اند تا در راه رهایی کشور تا پای جان جلو روند، چون هیجانی و قائم بر احساس بودند، زمینه اطمینان بخشی را تشکیل نمی دادند. احساس و هیجان از آنجا که تبش تند است، زود عرقش درمی آید. گرایش پخته شده و متعقل می تواند تکیه گاه قرار گیرد. مردم در همراهی با مصدق هم پایداری کردند و هم باصفا بودند؛ زیرا با شم خود احساس می کردند که راه نجات کشور در آن است که مرگ یک بار شیون یک بار، باید تا به انتها رفت و یوغ صدوپنجاه ساله خارجی و ایادی و برخورداران داخلی آنان را به دور افکند. اگر به آنان اتهام زده شده است که روز 28 مرداد، مصدق را رها کردند، برای آن بود که با پای چوبین هیجان حرکت می کردند و «پای چوبین سخت بی تمکین بود». به رغم شماتتی که متوجه مردم است، آنها را نباید قصور کار دانست، بی آنکه خود بدانند، باروتشان تر بود، و این نم کشیدگی برای آن بود که گوگردش از احساس خالص ماهیت گرفته بود، نه از عقل. گذشته از این، در ایران همیشه بدها می توانند متحد شوند، زیرا منافع شناخته شده مشترک دارند، خوبها پراکنده اند؛ نفع اینها مبهم، دوردست و ناپیداست! در ماجرای مصدق گناه متوجه سردمداران بود: چه کوفی صفتان دنیادار، چه گرایندگان ضعیف النفس، چه کهنه حریفانی که نفس روی آوری به کشور و مردم را عبث و بدعاقبت می دانستند. مصدق نماینده آرزوی فروخورده مردم قرار گرفت که می خواستند کمر راست کنند، می خواستند از زیر بار تحقیر بیرون آیند. ایرانی موجودی است که مرد «نقطه اوج» است. سالها تحمل می کند و چون فشار به نقطه نهایی رسید، وارد عمل می شود. چون در نهضت مصدق اصالت بود، مردم به حرکت آمدند. چندی ایرانی احساس غرور کرد، زیرا امید داشت که یوغ کهنه کارترین نیروی استعماری را به دور افکند. وی تصویر ایران را در خارج تغییر داده بود. دیگر ایران آن ایران رنگ و رو رفته نبود، که در اروپا و آمریکا با «ایراک» (iraq) اشتباهش بگیرند. پیش از آن عراق از ایران معروف تر بود، شاید برای آنکه ایران نام جدیدی بود، و کلمه پرس (perse) هم طنین خیلی کهنی داشت که به دوره هخامنشی سر می زد. ایران در عصر جدید، کشوری بود که به گربه و قالی شناخته می شد. اکنون دیگر روزنامه ها از ایران می نوشتند و رادیو از آن حرف می زد. دانشجویان ایرانی مقیم خارج نوعی احساس سربلندی داشتند، البته به غیر از توده ای ها و سلطنت طلبان که چوب لای چرخ می گذاشتند. نظری که دانشجویان چپ ایرانی داشتند، از روزنامi «اومانیته» گرفته می شد، و اومانیته هم گوشش به مسکو بود. من در میان راه چپ و ناچپ، نوسان خاصی داشتم. گرایشی به چپ را همواره در خود می دیده ام، و این بیشتر بر اثر واکنش بود، زیرا بیزاری از بسیاری از جریان های ارتجاعی، خوار گرفتن مردم و تفرعن دستگاه حاکمه که آن زمان به «هزارفامیل» معروف بود، به آن سویم می راند. از سوی دیگر خشکی و سردی شعار «این است و جز این نیستِ» جاری بر چپ که مغایر با پرگشایی و سرزندگی بشری بود، و فرهنگ و تاریخ را می خواست از دیدگاه خاصی بنگرد که در حکم نادیده گرفتن بود متأذی ام می داشت. آنچه بعدها «سوسیالیسم با چهرi انسانی» لقب گرفت، اگر آن گونه که نامش حکومت دارد، می توانست اجرا گردد، در میان مرام های دیگری که از اروپا نشأت کرده بود، قابل قبول تر می نمود. استنباط من از سوسیالیسم آن است که همi مردم به قدر قابلیت خود در مواهب زندگی یک جامعه شریک شوند، و «انسانی» معنی اش آن می شود که راه بر استعدادهای هر فرد باز بماند، و جوهر انسانی که همان به زندگی اش معنا می بخشد، پامال نشود. «معنا» اصل زندگی است، خلاف آن خور و خواب و بندگی است که هم سرمایه داری شقی، و هم کمونیسم بی قلب، مروجش بودند.

تأثیر بیرونی واقعi مهم شرق، بعد از انقلاب چین و ملی شدن نفت ایران، کودتای مصر و کنفرانس باندونگ بود. گمان می کنم که نهضت ملی کردن نفت ایران، در برانگیختن این هر دو بی تأثیر نبود. در ژوئیi 1952، چند افسر جوان مصری، که عبدالناصر اندکی بعد، در رأس آنها قرار گرفت، ملک فاروق پادشاه کشوری را که کهن ترین نظام فرعونی و سلطنتی را داشته بود به زیر کشیدند. این نشان داد که زمانه تحول بزرگ یافته بود. انقلاب مصر، تأثیر بسیار در رابطi شرق و غرب نهاد و پشت سر آن، ملی کردن کانال سوئز آمد. کنفرانس باندونگ در آوریل 1955 بر اثر تکانی که شرق خورده بود، انعقاد یافت. کارگردانان آن نهرو، سوکارنو، ناصر و چوئن لای بودند. در آن زمان چون حکومت مصدق سرنگون شده بود، ایران نقش کم رنگی در آن ایفا کرد، و می توانم گفت که قدری با سرشکستگی بر کرسی خود قرار گرفت. اگر مصدق بر سر کار بود، آن گونه که شایستi تاریخ ایران و خیزش او بود، حق ایران ادا می گشت. ناصر و مردم مصر در زمان مصدق، نسبت به ایران همدلی بسیار نشان می دادند. رابطi دو کشور که هیچ گاه به صفای آن زمان نبود، پس از کودتای 28 مرداد رو به سردی نهاد، و این سردی روز به روز غلیظ تر شد، و حتی در خلال آن، رقابت دیرینi عرب نسبت به ایران، تجدید مطلعی یافت و این درحالی بود که در میان ملل عرب، ایرانیان و مصریان نزدیکترین احساس را نسبت به همدیگر دارند. همین گونه بود رابطi ایران با هندِ نهرو. بعد از کودتا، نهرو هیچ گاه نظر دوستانه به ایران نیفکند، هرچند که بنا به مصلحت سیاسی یک بار به این کشور سفر کرد و آن هم ناراضی از آن بازگشت. در دولت بعد از کودتا، علی اصغر حکمت را که یک رجل معنون و ادیب بود، به عنوان سفیر به هند روانه کردند، شاید برای آنکه التیامی پیش آورد؛ ولی سردی باقی ماند، زیرا فاصله ای ذاتی و عمقی میان دو سیاست ایران و هند وجود داشت.

بیشتر بخوانید:

• برای اولین بار منتشر شد | نامه احسان طبری از زندان به عبداکریم سروش + تصویر نامه

• تاریخ در آینه اسناد | نامه مصدق از حصر احمدآباد به اسلامی ندوشن

علی اصغر حکمت در جایی نوشته است که به دیدار نهرو رفته بوده و نهرو با لحن سرزنش آمیز در اشاره به مصدق می پرسد که: «چرا یک چنین مرد بزرگ مردمی را به زیر افکندید؟» و او جواب می دهد: من اشاره به عکس گاندی که بالای سر نهرو بود، کردم و گفتم: «مرد بزرگ و مردمی این است!» و قضیه درز گرفته می شود. در آن زمان، نه حکمت و نه حکومت ایران، هیچ یک نظر خوش نسبت به گاندی هم نداشتند، و به هر چه از آن بوی استقلال و آزادگی می آمد، با نگرانی نگاه می کردند! کنفرانس باندونگ که نظرش بر ابراز شخصیت شرق در برابر غرب بود، بر اثر اختلاف نظر میان سران، چنان در گرداب بحث و حرف غرقه گشت که نتوانست تصمیم قاطعی اتخاذ کند، بدان گونه که مخبر لوموند نوشت: «باندونگ یک چیز را ثابت کرد، و آن این بود که باندونگی وجود ندارد»؛ یعنی اتفاق نظر میان شرقیان وجود ندارد. با این حال، سوکارنو گفت: «مردم دنیا که لال بودند، اکنون می روند تا زبان پیدا کنند». از تکانی که در دنیا حادث شده بود، اروپا و دنیای کمونیسم نیز بی نصیب نماند. چند سال بعد وقایع مجارستان و چکسلواکی روی داد (که سوسیالیسم با سیمای انسانی را طلب می کردند). افشاگری های خروشچف درباره فجایع دوره استالین، سد را شکست و دنیا را حیرت زده کرد. شمال آفریقا (مراکش، تونس و الجزایر) یکسره به جنبش آمد و با همه مقاومت مذبوحانه فرانسه، راهی جز استقلال باقی نماند.

2121