«روایت وطن در سینمای ایران»؛ پیوند هنرمندان با بنیاد ایران‌شناسی

بنیاد ایران‌شناسی به اهمیت و اثرگذاری هنر به‌طور عام و سینما به‌طور خاص واقف است و می‌کوشد پیوندی مستحکم‌تر بین هنرمندان و صاحب‌نظران عرصه هنر و بنیاد ایران‌شناسی برقرار سازد. این نشست درواقع سرآغازی بود برای ایجاد این پیوند که امیدواریم قدم‌های بعدی باصلابت بیشتر برداشته شود و راهی جدید و سودمند پیش روی ما قرار دهد.

این نشست با اندکی تاخیر به بهانه بزرگداشت روز ملی سینما در 21 شهریورماه گذشته برگزار شد اما قصد ما فقط برگزاری یک مراسم نمادین نبود بلکه ما علاقه‌مندیم تا موضوع سینما را به‌عنوان یک موضوع ثابت در بنیاد ایران‌شناسی پی بگیریم و فقط به برگزاری یک رویداد در سال بسنده نکنیم. به‌عنوان اولین گام عملی در این راستا در نظر داریم باشگاهی تحت عنوان «باشگاه سینمایی ایران‌شناسی» را راه‌اندازی کنیم تا با برنامه‌ریزی منظم، کانونی برای تماشا و نقد فیلم‌های فاخر با موضوع ایران و ایران‌شناسی اعم از فیلم‌های داستانی و مستند فراهم کند. امیدوارم ابتکار ایجاد این باشگاه بتواند رابطه نوینی بین اهالی هنر هفتم به‌ویژه از میان نسل جوان با بنیاد ایران‌شناسی برقرار سازد.

می‌دانیم که ایران یکی از اولین کشورهای جهان است که صاحب سینما شد و تنها پنج سال پس از اختراع سالن سینما توسط برادران لومیر، تبریز به‌عنوان شهر اولین‌ها، صاحب نخستین سینمای ایران شد و با اندکی تأخیر به سایر شهرهای بزرگ راه یافت.

سینما در ایران با وجود مخالفت‌ها از سوی برخی اقشار سنتی جامعه، راه خود را ادامه داد و نمی‌توان تردید کرد که یکی از مؤلفه‌های اصلی برای ورود ایران به دوران مدرن بوده است. همانطور که می‌دانیم، خاستگاه این «هنر - صنعت» غرب و به‌طور خاص اروپا بوده است که به دلیل نمود فرهنگ غربی در آثار اولیه سینمایی مخالفت‌هایی با آن صورت گرفت اما سینماگران ایرانی به‌زودی دریافتند که می‌توان آثاری با رنگ و بوی ایرانی ساخت و نوعی سینمای بومی و ایرانی را بنیان گذاشت. هرچند شاخه‌ای از این سینما با ارزش‌های جامعه آن روز ایرانی فاصله داشت اما در شاخه‌ای دیگر با احترام به ارزش‌های بومی و ایرانی، فیلم‌های درخور توجه و ارزشمندی ساخته شد. مثلاً ارزش‌هایی مانند جوانمردی و پهلوانی به‌عنوان ارزش‌های مهم برآمده از فرهنگ ایرانی مستقیماً در این فیلم‌ها بازتاب می‌یافتند.

این شاخه از سینمای ایران پس از انقلاب اسلامی تداوم یافت و فیلم‌هایی متناسب با ارزش‌های انقلاب را تولید کرد و به نمایش گذاشت که در ادامه راه خود سینمای دفاع مقدس را در پی داشت که به یکی از بازوهای اصلی امیدآفرینی و نمایش قدرت و مقاومت ایرانیان در مقابل تجاوز و تجاوزگران تبدیل شد. اهمیت آثار سینمایی ماندگار این برهه در ایجاد فرهنگ مقاومت، وطن‌دوستی و همبستگی ملی بر کسی پوشیده نیست. «باشو غریبه کوچک» ساخته کارگردان به‌نام، بهرام بیضایی، در میانه‌های جنگ تحمیلی، پیوندی عمیق بین مردم شمال تا جنوب ایران برقرار ساخت و «عقاب‌ها» اثر معروف ساموئل خاچیکیان در بحرانی‌ترین روزهای جنگ، صف‌های بلندی از جمعیت مشتاق را به مقابل سینماهای کشور کشاند تا شاهد روایت رشادت‌های خلبانان شجاع و جان بر کف ایران عزیز باشند. این استقبال شاید در تاریخ سینمای ایران بی‌سابقه باشد.

موج دیگر سینما را اگر سینمای بعد از جنگ بدانیم، باز موضوع رشادت‌های ایرانیان در پاسداری از وطن و واقعیت‌های تلخ جنگ را موضوع خود قرار داد و به‌تدریج آن را به مسائل اجتماعی و معضلاتی پیوند داد که جامعه و مردم را به‌نوعی مبتلابهِ خود ساخته بود. فیلم‌های مشهوری مانند «از کرخه تا راین» و «آژانس شیشه‌ای» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا، به سراغ جانبازان و رزمندگان در جامعه پس از جنگ می‌روند تا ضمن بیان درد و رنج‌های آنان، شکاف عمیق بین آرمان‌های نسل جنگ و واقعیت‌های جامعه را به نمایش بگذارد. یا «روز سوم» به کارگردانی محمدحسین لطیفی، روایتی هیجان‌انگیز از سه روز آخر مقاومت در خرمشهر را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد که ایرانی در بدترین شرایط، هرگز از وطن خود دست نمی‌کشد و تا آخرین نفس و فداکردن جان خود از خاک و ناموس خود دفاع می‌کند.

خوشبختانه بانوان فیلم‌ساز هم در روند ساخت فیلم‌های خوب با موضوع دفاع از وطن نقش پررنگی پیدا کرده‌اند. در سال‌های اخیر آثاری مانند «شیار 143» به کارگردانی خانم نرگس آبیار با محوریت زنان ساخته شده است که صبر و استقامت مادر ایرانی را به تصویر می‌کشد. و یا سریال «خاتون» ساخته فاخر خانم تینا پاکروان به زیبایی هرچه تمام تراژدی اشغال ایران توسط قوای متفقین در جنگ جهانی دوم و درد و رنج ناشی از آن برای مردم ایران را به تصویر کشیده است.

اما تصویر وطن در سینما تنها محدود به سینمای جنگ یا دفاع مقدس نبوده است و گستره وسیعی از فیلم‌ها در سایر ژانرها را نیز دربرمی‌گیرد. نمی‌توانیم از اهمیت آثار انسانی کم‌نظیری از کارگردانان به‌نام ایرانی نظیر مرحوم عباس کیارستمی و مرحوم کیومرث پوراحمد و مرحوم داریوش مهرجویی به نیکی یاد نکنیم چراکه در عرصه سینما آثار برجسته‌ای از خود به جا گذاشتند.

یکی از ابتکارات جالب فیلم‌سازان ما استفاده از استعاره‌های مهمی همچون استعاره مادر و پدر برای اشاره به ماهیت وطن یا مصائب وطن است. به عنوان مثال: فیلم «مادر» ساخته کارگردان شهیر مرحوم علی حاتمی (اینکه مادر مانند وطن چگونه همه فرزندان خود را باوجود تفاوت‌ها و اختلاف‌های ظاهری زیر یک چتر گردهم می آورد) و نیز فیلم «خانه پدری» ساخته کیانوش عیاری (که نشان می‌دهد ظلم یک پدر در حق فرزندش چگونه خانه‌ای را به ویرانی می‌کشد) و یا فیلم «آشغال‌های دوست داشتنی» از محسن امیریوسفی (این فیلم هم داستان مادری است که شوهر و فرزندانش گرایش‌های سیاسی متضادی داشته‌اند و هریک به سرنوشتی دچار شده‌اند، اما او به همه آنها عشق می‌ورزد). همگی این فیلم‌ها با استفاده از استعاره‌های خانوادگی به‌شکلی غیرمستقیم به مفهوم وطن پرداخته اند. حتی مثلاً فیلم «آدم برفی» به نویسندگی و کارگردانی داوود میرباقری که سروصدای زیادی در سال‌های اواسط دهه هفتاد به راه انداخت، روایت مهاجرت و بازگشت به وطن را در قالبی خلاقانه به تصویر می‌کشد. بنابراین استفاده از استعاره‌ها و زبان غیرمستقیم در فیلم‌ها برای اشاره به وطن هم یکی از ابعاد مهم در فیلم‌سازی ایرانی بوده است.

اما یک نکته بسیار درخور توجه و ستودنی، گفتار، رفتار و کردار هنرمندان، ازجمله سینماگران، در دادن روحیه به مردم در طول تجاوز 12 روزه رژیم صهیونیستی به خاک کشور عزیزمان بود. در طول آن روزها همگی دیدیم که چگونه هنرمندان در کنار مردم ایستادند و مایه دلگرمی و مقاومت هم‌وطنان خود شدند. این کار هنرمندان بدون شک اکنون و برای همیشه در خاطره‌های مردمان این سرزمین و تاریخ پرشکوه ایران باقی خواهد ماند.

تردیدی ندارم که سینماگران عزیز با موضوع تجاوز اخیر دشمن بدنام، آثاری فاخر و به یادماندنی خواهند ساخت که خوی تجاوزگری دشمن و روحیه مقاومت و همبستگی ملی ایرانیان در برابر آن‌ها را به نمایش خواهد گذاشت تا درس و مشقی بی‌بدیل برای فرزندان این آب و خاک باشد.

امیدوارم این روند تعامل و همکاری بین هنرمندان و بنیاد ایران‌شناسی برای همیشه تداوم یابد و این بنیاد با برنامه‌ریزی بهتر هم‌چنان میزبان صاحب‌نظران حوزه‌های گوناگون هنر باشد.

242244