روایت‌گری موزه‌ها از تاریخ و فرهنگ در خراسان جنوبی
بیرجند - ایرنا - موزه‌ها در هر دیاری به عنوان گنجینه‌هایی از فرهنگ و تاریخ همواره راویانی از گذشته‌های دور بوده‌اند و 18 موزه خصوصی و دولتی در خراسان جنوبی اسنادی معتبر از هنر، فرهنگ و تاریخ این سرزمین را برای بازدیدکنندگان ارایه می‌دهند.
به گزارش ایرنا هر موزه‌ای به عنوان حافظ یادگار پیشینیان زبانی گویا از تاریخ و هنر محسوب می‌شود و همواره در جوامع انسانی از ارزش بالایی برخوردار است.
نقش موزه‌ها در جوامع بشری بدیع، ماندگار و مروج ناب‌ترین پدیده‌های فرهنگی است به‌طوری که شورای جهانی موزه‌ها، گنجینه را موسسه‌ای دایمی دانسته که اهداف مادی ندارد و در آن به روی همگان گشوده است و برای خدمت به جامعه و پیشرفت آن فعالیت می‌کند.
امروزه در کشورهای گوناگون جهان گنجینه‌هایی از آثار باستانی، مردم‌شناسی، طبیعی، حیوانات، وحوش و مجموعه تاریخی به نمایش گذاشته می‌شود تا فرهنگ و تمدن هر قوم و ملتی از طریق اشیا و وسایلی که در آن موزه گرد آمده است، شناخته شود.
از انواع گنجینه‌های موجود در استان خراسان جنوبی می‌توان به موزه‌های باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، شهدا، مشاهیر، عروسک، وقف، آب و حیات وحش اشاره کرد.
پی‌سوزها، قدیمی‌ترین شی گنجینه باستان‌شناسی بیرجند
گنجینه باستان‌شناسی بیرجند نخستین موزه استان خراسان جنوبی است که سال 1371 راه‌اندازی و سال 1374 با طراحی نو، توسعه و تجهیز شد. این گنجینه مشتمل بر بخش‌های متعدد از جمله بخش سفال، مفرغ و سکه، قرآن، روشنایی، کتابت و مجموعه‌ای از اشیا و مواریث خاندان علم است.
در بخش روشنایی این گنجینه انواع پی‌سوزهای سفالی و فلزی و تعدادی چراغ‌های گردسوز با پایه و بدنه سنگی، سرامیکی و برنزی به نمایش درآمده است. اگرچه به لحاظ تاریخی قدمت بعضی از این اشیا کمتر از 100 سال است ولی از نظر هنری قابل توجه هستند.
قدیمی‌ترین اشیای موجود در این بخش پی‌سوزهای سفالی است که قدمت برخی از آنها به پیش از اسلام بر می‌گردد و در بخش قرآن و کتابت موزه باستان‌شناسی بیرجند هم نفیس‌ترین قرآن موجود در آن متعلق به دوره قاجار بوده که نقش گل و مرغ روی جلد آن و تذهیب آب طلا بر صفحات‌اش نقش بسته است.
اشیایی که در گنجینه مردم‌شناسی موزه بیرجند به نمایش گذاشته شده، سیر مدون و منظمی از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوره قاجار را در بر می‌گیرد. از بخش‌های عمده این گنجینه مراسم عروسی، قالی‌بافی، پارچه‌بافی، سفالگری، عطاری، دستاسی و آهنگری است که در قالب مانکن‌های نمایشی آداب و روسم گذشتگان را به نمایش می‌گذارد.
قدمت اشیای گنجینه مردم‌شناسی به حدود 100 سال پیش برمی‌گردد لذا بازدیدکنندگان هیچ‌گونه نشانی از فناوری جدید در آن نمی‌بینند.
موزه شهدا در بیرجند نیز برای ترویج و نشر فرهنگ ایثار و شهادت در بنای تاریخی مذهبی حسینیه خواجه خضر از دیگر گنجینه‌های خراسان جنوبی است. بخش وصایا، دست نوشته‌ها، پوشاک و وسایل شهدا و سنگ‌نوشته‌های مضامین اسمی شهدا با تذهیب و نقوش اسلیمی و اسماء جلاله و سنگ‌نوشته‌هایی با مضامین اشعار حافظ و مولوی در مدح رثای شهدا از بخش‌های مختلف این گنجینه است.
گنجینه مفاخر و مشاهیر ملی در باغ و عمارت اکبریه بیرجند نیز مجموعه‌ای از زندگینامهها، اسناد و نسخ خطی، تالیفات، نشانه‌های ملی، علمی و ادبی، لوح‌ها، عکس‌ها و لوازم شخصی بزرگان علمی و فرهنگی این خطه از ایران زمین است.
از اهداف تشکیل این گنجینه یادکرد از چهره‌های ماندگار و اندیشمندانی است که عمر خویش را صرف تحقیق و پژوهش برای تمامی نسل‌ها کرده‌اند.
آثار این گنجینه براساس دوره تاریخی از قرن هفتم تا سیزدهم هجری شمسی در 2 بخش کلی و 2 طبقه به نمایش گذاشته شده است. از نمونه‌های جالب توجه در این گنجینه اوراقی از نگاره‌های مینیاتورهایی است که براساس دیوان خاوران نامه در شرح دلاوری‌های حضرت علی (ع) توسط فرهاد نقاش در قرن نهم مصور شده است.
همچنین تالیفات استاد احمد احمدی بیرجندی، دکتر محمدحسن گنجی، استاد سید غلامرضا سعیدی، دکتر محمداسماعیل رضوانی و علامه سید محمد فرزان که از جمله مفاخر بلند آوازه عصر حاضر از دیگر آثار نمایشی در این گنجینه است.
فسیل‌های کمیاب در موزه تاریخ طبیعی خراسان جنوبی
«محمد جمهوری» یکی از پژوهشگران و مجموعه‌داران فسیل خراسان جنوبی با حمایت و مشارکت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی اقدام به راه‌اندازی موزه‌ای برای ارائه و نمایش گونه‌های متعدد و معرفی و آموزش در زمینه آنها کرده است.
موزه علوم و تاریخ طبیعی خراسان جنوبی واقع در بافت تاریخی شهرستان بیرجند در 2 بخش اصلی «فسیل و سنگواره» و «حیات وحش» با هدف آشنایی پژوهشگران و محققان و آموزش و بهره‌گیری علاقه‌مندان این مجموعه‌ها دایر شده است.
بخش فسیل و سنگواره مربوط به دیرینه‌شناسی استان است و در این بخش مجموعه‌ای از فسیل‌های مختلف از شاخه‌های اسفنج‌ها، مرجان‌ها، نرم‌تنان، خارتنان، بند پایان، بازو پایان و میکروفسیل‌ها بوده و نیز تعدادی فسیل‌های گیاهی به معرض دید و معرفی گذاشته شده است.
فسیل‌های به نمایش درآمده در این موزه اغلب از داخل استان جمع‌آوری شده و تقریبا از منحصر به‌فردترین فسیل‌های موجود در سطح ایران و جهان است.
در بخش حیات وحش این موزه هم گونه‌های تاکسیدرمی شده اعم از بومی و غیربومی (مهاجر) در قالب 2 مجموعه «پرندگان» و «پستانداران» در 2 بخش «کوهستانی و بیابانی» و «آبی و تالابی» به نمایش درآمده است.
این بخش نمونه‌هایی از نادرترین و کمیاب‌ترین گونه‌های جانوری جنوب خراسان را در معرض نمایش گذاشته است.
موزه عروسک، نمایشگاهی از فرهنگ در خانه فروتنی
موزه عروسک شهر بیرجند هم در خانه فروتنی واقع در بافت تاریخی قرار دارد. این گنجینه مجموعه‌ای از عروسک‌های زیبا و دیدنی استان خراسان جنوبی و سایر استان‌های کشور را به نمایش گذاشته است.
عروسک‌ها توسط بخش خصوصی جمع‌آوری و در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته همچنین تعدادی از عروسک‌ها در فهرست میراث ملی ثبت شده است.
موزه وقف؛ میراث جاودان بیرجند
موزه وقف میراث جاودان شهرستان بیرجند مورد توجه ویژه مسافران و گردشگران است که در آن وقف‌نامه‌های قدیمی و اشیای وقفی نگهداری می‌شود.
در این موزه وقف‌نامه‌های خطی قدیمی نوشته شده روی کاغذ، سنگ و پارچه با خط نستعلیق، قرآن‌های خطی قدیمی، عکس از اماکن مقدسه و مشاهیر بیرجند، سکه‌ها و دست‌نوشته‌های قدیمی نگهداری می‌شود.
سماورهای زغالی، اتوی زغالی، قهوه‌جوش، قلیان، تشت‌های بزرگ مسی، کاسه و بشقاب‌های قدیمی مربوط به دوره قاجار و صفویه و قرن نوزدهم میلادی از اشیای وقفی این موزه است.
موزه وقف بیرجند از سوی اداره اوقاف و امور خیریه بیرحند در بنای تاریخی حسینیه امام رضا (ع) در سال 1382 افتتاح شد.
موزه میراث پهلوانی بیرجند با 200 سال قدمت
موزه میراث پهلوانی در سال 1385 مصادف با هفته دولت و با همکاری بخش خصوصی واقع در زورخانه قدیمی امیرعرب مشهور به "زورخانه لوبند" بیرجند افتتاح شد.
قسمت‌های مختلف این موزه عبارتند از نمایش عکس‌های پهلوانان و پیشکسوتان صاحب‌نام، ابزار و آلات ورزشی از قبیل میل، کباده و تخته شنا، ضرب، ابزار و آلات پهلوانی زینتی چون شمشیر و سپر و تعدادی مانکن که حالات مختلف ورزشی را به نمایش درآورده‌اند.
هدف از تأسیس این موزه آشنایی عموم با ورزش باستانی و آداب و سنن مربوط به این رشته دیرپا و مردمی است.
نگهداری 500 شی فرهنگی در موزه مردم‌شناسی طبس
موزه مردم‌شناسی طبس سال 1394 در محل موقوفه عمادالملکی معروف به «باغ خان» با مساحتی حدود چهار هزار و 400 متر مربع و در فضایی با زیربنای حدود 600 متر مربع راه‌اندازی شد.
این موزه با موضوع و محتوای مردم‌شناسی با حدود 500 قلم شی فرهنگی اهدایی از مردم فرهنگ‌دوست و علاقه‌مند طبس و در 2 بخش نمایش پیکره‌ها (9 عدد مانکن مشاغل سنتی) و سالن‌های ویترینی (20 ویترین) به معرفی برخی مشاغل، حرف سنتی و ابزار و لوازم کاربردی - معیشتی مردم در روزگار گذشته می‌پردازد.
فسیل‌هایی با 520 میلیون سال قدمت در موزه میراث زمین طبس
موزه میراث زمین در طبس هم آثاری مانند گیاهان سنگی، لاک حلزون‌های غول پیکر یا سنگ‌های ستاره‌ای را به نمایش گذاشته که میلیون‌ها سال قدمت دارند. موزه‌ای که اکنون جزئی از عمارت باغ گلشن شده و در آن انواع کانی‌ها، سنگ‌ها، فسیل‌ها، مواد معدنی به نمایش گذاشته شده است. در این موزه می‌توان فسیلی به نام «استروماتولیت» را دید که 520 میلیون سال سن دارد، این فسیل در واقع جلبک‌هایی بوده که روی هم انباشته شده‌اند.
فسیل‌های گیاهی موزه هم قدمتی بیش از 210 میلیون سال دارند. این فسیل‌ها نشان می‌دهد که طبس در میلیون‌ها سال پیش جنگل‌های انبوه داشته و شرایط برای تشکیل زغال‌سنگ خوب بوده، حتی در طبس ردپای دایناسور نیز دیده شده است.
فسیل‌های دیگری نیز به شکل ستاره در این موزه وجود دارد که باید اطلاعات‌شان را از راهنمایان موزه گرفت. در کنار این فسیل‌ها صدف‌ها یا سنگ‌هایی که میلیون‌ها سال قدمت دارند در رنگ‌ها و شکل‌های متفاوت وجود دارد حتی حلزون‌هایی که صدف آنها بسیار بزرگتر از آن چیزی است که هر بیننده تصور می‌کند.
نمادی از آسبادها در موزه مردم‌شناسی نهبندان
این موزه در خانه سالاری از خانه‌های تاریخی زیبای شهر نهبندان و داخل بافت تاریخی این شهر واقع شده که دارای وسعتی حدود هزار و 800 متر مربع است.
نمایشگاه عکس بناهای تاریخی، لباس‌های محلی، مراحل کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی، قالی‌بافی و نخ‌ریسی از قسمت‌های مختلف این موزه است.
ماکت آسبادهای نهبندان به عنوان یکی از نمادهای این شهر در بخشی از موزه به نمایش درآمده است.
موزه مشاهیر و مفاخر قاین
این موزه مجموعه‌ای از زندگینامهها، اسناد، نسخ خطی، آثار و تألیفات، نشان ها (ملی، علمی و ادبی)، لوح‌ها و عکس‌های بزرگان علمی، مذهبی و فرهنگی این خطه از ایران زمین را به نمایش گذاشته که جایگاه و موقعیت این بزرگان را در عرصه مجامع علمی، مذهبی و فرهنگی ایران و بعضا جهان تبیین می‌کند.
آثار این موزه براساس «موضوع و محتوا» به بخش علمای دینی و مذهبی، شعرا، خوشنویسان، چهره‌های ماندگار، شهدا، بخش امرا و سیاستمداران و بخش آموزش و پرورش تقسیم شده است.
موزه مردم‌شناسی قاین در طبقه همکف خانه تاریخی سلطانی که از بناهای تاریخی شهر قاین است، طراحی شده و در محدوده بافت تاریخی شهر قاین واقع است.
این موزه در بخش‌های مختلفی چون مراسم شب یلدا (کف‌زنی)، دستاسی، جاجیم‌بافی، کاشت، داشت و برداشت زعفران، ریسندگی، حلاجی و جلک ریسی، مراسم سنتی کشاورزی، تلم زنی (تهیه مواد لبنی) و مراسم سنتی عروسی همراه ساز و دهل و رقص محلی (اجرای موسیقی مقامی قاینات و خراسان جنوبی) با استفاده از مانکن با پوشش محلی که بیانگر آداب و رسوم کهن منطقه بوده، طراحی شده است.
موزه آب شهرستان قاینات سال 1386 پس از انجام عملیات مرمتی توسط سازمان میراث فرهنگی در آب انبار بازار شهر قاین افتتاح شد.
این آب انبار در ابتدای کوچه سنگی که بازار قدیم در آن واقع بوده، قرار دارد که در گذشته از قنات (کهناب) آبگیری می‌شد. بنای آب انبار دارای راه پله‌ای است که به پاشیر منتهی می‌شود و با توجه به پوشش آب انبار و شواهد تاریخی موجود بنای آب انبار مربوط به دوره تیموری است.
این موزه که تنها موزه آب استان است، شامل نمایش شاهراه‌های آبی مرتبط به دوره‌های تاریخی و مجموعه‌ای از تصاویر مرتبط به تأسیسات آبی (سدها، آب انبارها و قنوات)، وقف‌نامه‌ها است.
شترخان کاروانسرای سرایان محلی برای گنجینه مردم‌شناسی
موزه اشیای مردم‌شناسی سرایان در محل شترخان کاروانسرای سرایان راه‌اندازی شده است. این موزه متشکل از تالاری است که اشیای مردم‌شناسی و لوازم زندگی مردم منطقه در گذشته و صنایع دستی قدیمی همچون ابریشم بافی، شال‌بافی و چاقوسازی در آن نگهداری می‌شود.
ابزار کار همچون لوازم قالی‌بافی، نخ‌ریسی، پارچه‌بافی و زنگوله‌سازی، لوازم آشپزخانه، ظروف، اشیای مورد استفاده در مراسم مذهبی خاص، وسایل روشنایی، پارچه‌های محلی و دست‌نوشته‌ها و نسخ خطی را می‌توان در ویترین این موزه به تماشا نشست و از نظاره آن به نحوه زندگی، فنون، حرف و صنایع دستی مردم منطقه در گذشته نه چندان دور پی برد.
موزه خصوصی بشرویه در اردیبهشت سال 1387 با همکاری بخش خصوصی در خانه تاریخی ملاعبدالله تونی "اسدی" واقع در بافت تاریخی شهرستان بشرویه ایجاد و راه‌اندازی شد.
این بنا از خانه‌های چهار ایوانی دوره صفویه است و با معماری اصیل خود، زادگاه یکی از علمای بزرگ ایران در دوره صفویه به نام ملاعبدالله تونی بشروی بوده و دارای اتاق‌های متعدد، مطبخ، اتاق زمستانی و اتاق بادگیر است.
بنای منزل اسدی به گفته افراد محلی حدود 400 سال قدمت دارد و با توجه به تزئینات معماری آن، تقریبا همزمان با بنای مسجد میانده است.
موزه مردم‌شناسی فردوس شامل 2 بخش "آداب و رسوم حمام" و "مشاغل سنتی" شهر قدیم فردوس است که از جمله بخش‌های موزه می‌توان به مشاغل آهنگری، نمد مالی، خراطی و دلاکی اشاره کرد که در هر بخش با توضیحاتی به معرفی آن پرداخته شده و از دیگر بخش‌های موزه می‌توان اتاق نشیمن‌خانه، مطبخ‌خانه و نگارخانه را نام برد.
حمام خیروز یکی از بناهای زیبا و تاریخی شهر تون است که در ضلع جنوبی امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم واقع شده و قدمت این بنای تاریخی متعلق به دوره صفویه است. این حمام در زلزله سال 1347 به‌طور جدی آسیب دید و پس از آن غیرقابل استفاده بود و می‌توان گفت از حیث انتفاع خارج شده است.
خراسان جنوبی نیازمند موزه‌های تخصصی
با وجود 18 موزه دولتی و خصوصی اما معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی معتقد است که این استان به موزه‌های تخصصی بیشتری نیاز دارد.
علی شریعتی‌منش به خبرنگار ایرنا گفت: خراسان جنوبی در حال حاضر دارای 18 موزه متعلق به اداره کل میراث فرهنگی و بخش خصوصی است که این موزه‌ها در شهرستان‌های بیرجند، قاینات، فردوس، سرایان، طبس، بشرویه و نهبندان قرار دارند.
وی افزود: موزه عروسک، موزه منسوجات و لباس‌های سنتی، موزه ورزش، موزه فسیل متعلق به بخش خصوصی و موزه وقف متعلق به اداره کل اوقاف و امور خیریه در بیرجند، موزه خصوصی میراث زمین در طبس و موزه مردم‌شناسی بشرویه از جمله موزه‌های خصوصی در خراسان جنوبی است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: جایگاه موزه‌های دولتی نظیر کشاورزی، پزشکی، صنعت، عشایر، روستا، مدرسه، علوم، نفت، پست و موزه آب باقی مانده است.
وی بیان کرد: بنای ارگ بهارستان بیرجند از سوی شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی به منظور ایجاد موزه آب تملک شده و مطالعات آن نیز توسط مشاور این شرکت پایان یافته است.
شریعتی‌منش گفت: پیشینه کشاورزی، پزشکی و صنعت همچنین بافت‌های روستایی بکر و منحصر به‌فرد، خراسان جنوبی را مستعد ایجاد چنین موزه‌هایی کرده که البته تاکنون محقق نشده، در صورتی که برخی استان‌ها این موزه‌ها را راه‌اندازی کرده‌اند و با استقبال مردم و گردشگران مواجه شده است.
کاهش 90 درصدی بازدید از موزه‌های خراسان جنوبی در دوران کرونا
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان جنوبی هم گفت: موزه‌ها با توجه به اینکه محیط سربسته هستند در 2 سال اخیر به دلیل ممنوعیت تجمع جمعیت انسانی ناشی از شیوع کرونا آسیب دیدند.
حسن رمضانی اظهار داشت: میانگین بازدید سالانه از موزه‌های خراسان جنوبی در پنج سال اخیر حدود 50 هزار نفر بود که این آمار از زمان شیوع ویروس کرونا تاکنون با کاهش 90 درصدی همراه شده است.
وی افزود: استان خراسان جنوبی دارای 12 موزه دولتی و 6 موزه خصوصی است که در شهرهای بیرجند، قاین، نهبندان، سرایان، طبس، فردوس و بشرویه هستند و بیش از 2 هزار شی فرهنگی، تاریخی ارزشمند را در خود جای داده‌اند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: قدیمی‌ترین اشیای تاریخی موجود در موزه‌های استان مربوط به پنج هزار سال پیش است که در موزه باستان‌شناسی بیرجند نگهداری می‌شود.
وی افزود: علاوه بر موزه‌های زیر پوشش میراث فرهنگی، موزه وقف وابسته به اداره کل اوقاف و امور خیریه و موزه گنجینه تنوع زیستی وابسته به اداره کل حفاظت محیط زیست نیز در این استان فعال است.
رمضانی اظهار داشت: بازدید مجازی از موزه‌ها و گنجاندن دروس آشنایی با میراث فرهنگی و موزه‌ها در کتاب‌های درسی از موضوعاتی است که در دوران شیوع کرونا بر آنها تمرکز شد تا خلاء بازدید حضوری به گونه‌ای جبران شود.
وی گفت: سال گذشته به دلیل تعطیلات ناشی از شرایط کرونایی بیشتر روزهای سال موزه‌ها تعطیل بودند و فقط 754 نفر از موزه‌های استان بازدید کردند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی افزود: موزه‌ها نوروز امسال با رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی برای بازدید علاقه‌مندان باز شد و در این مدت نیز پنج هزار و 229 نفر بازدید کردند که از ابتدای امسال حدود 6 هزار و 500 نفر برای دیدن موزه‌های خراسان جنوبی به این مکان‌ها آمدند.
با توجه به خروج خراسان جنوبی از وضعیت قرمز کرونا بازگشایی موزه‌های استان نیز با رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی اول مهر امسال انجام شد و در حال حاضر امکان بازدید از این موزه‌ها در روزهای هفته جز دوشنبه و جمعه از ساعت 7:30 تا 14:30 فراهم است.
*س_برچسب‌ها_س*