روزی به نام بناهای تاریخی / از آسیب‌های میراث فرهنگی غافلیم

روز 18 آوریل (30 فروردین) از سوی شورای بین‌المللی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) به عنوان «روز جهانی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی» گرامی داشته می‌شود. «روز جهانی بنا‌ها و محوطه‌ها» فرصتی برای ارتقای آگاهی و اهتمام جامعه جهانی به شناخت و حفاظت از بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی است.

شورای بین‌المللی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی همه‌ساله در قالب برنامه‌های حفاظت جهانی، پیامی را به عنوان توصیه و راهبردی برای اقدام و عمل اعلام می‌کند. ایکوموس از 2024 میلادی برنامه جهانی سه ساله‌ای را با عنوان «میراث مقاوم در برابر بلایا و درگیری - آمادگی، واکنش و بازیابی» به عنوان نقشه راهی در جهت ظرفیت‌سازی برای «میراث مقاوم در برابر بلایا و درگیری» آغاز کرده و از کشور‌ها دعوت کرده در این برنامه مشارکت کنند.

همچنین سال 2024 میلادی شصتمین سال شکل‌گیری «منشور بین‌المللی حفاظت و مرمت بنا‌ها و محوطه‌ها (منشور ونیز)» به عنوان یکی اسناد پایه راهبردی برای هم‌افزایی جهانی در شناخت و حفاظت از بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی و تشکیل شورای بین‌المللی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) است.

در این ارتباط ایکوموس، پیام و شعار جهانی امسال را «بحران‌ها و منازعات از دریچه منشور ونیز» نامگذاری کرده است. این شورا از کشور‌ها خواسته است که به سیر تکاملی حفاظت از محیط زیست در این 6 دهه بپردازند، تأثیرات منشور ونیز بر روی عملکرد حفاظت از میراث فرهنگی در سراسر جهان را ارزیابی کنند و تناسب منشور ونیز را در مواجهه با چالش‌های شرایط اضطراری آب و هوایی، درگیری‌ها و بلایای طبیعی، بررسی و در مورد آن گفتگو کنند.

روز جهانی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی در ایران

ایران به عنوان کشوری غنی در حوزه تاریخ، فرهنگ و هنر یکی از مهم‌ترین مناطق دنیا در وجود آثار تاریخی شناخته می‌شود و آثار متعددی در سراسر کشور وجود دارد که نشات گرفته از تاریخ و تمدن کهن آن است و ما به عنوان امانت‌داران فعلی این گنجینه‌ها وظیفه حفظ و انتقال آن به نسل‌های آینده را بر عهده داریم که باید در این مسیر کوشا بوده و تاریخ جهان را به آیندگان منتقل کنیم.

همگام با جامعه جهانی، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال پیش رو با سرلوحه قرار دادن شعار «تاب‌آوری بنا‌های تاریخی در برابر بحران‌های طبیعی» نظیر سیل، زلزله، فرونشست و... به دنبال همکاری با جوامع محلی، مراکز علمی، و نهاد‌های مدیریت بحران در کشور برای «ارتقای تاب‌آوری بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی در برابر بحران‌های طبیعی و تعارضات اجتماعی» و «خوانش و عرضه دانش سنتی نهفته در میراث فرهنگی برای مقابله با بحران‌های طبیعی» است.

در دهه‌های گذشته وقوع انواع سوانح طبیعی در مناطق مختلف کشور توانسته است خسارت‌های قابل توجه و غیرقابل جبرانی به بناهای تاریخی به جامانده از قرن‌های گذشته وارد آورد. در این میان برخی از حوادث مانند زلزله، فرونشست و سیل نقش بیشتری در آسیب‌پذیری این گونه آثار داشته‌اند. هر چند که عوامل انسانی هم با ثبت یادگاری بر تن بناهای تاریخی یا انداختن ترقه در چهارشنبه‌سوری و کارهای دیگر زیان‌های جبران‌ناپذیری را به بناهای تاریخی تحمیل کرده‌اند. زیان‌های که به دلیلی بی‌توجهی مسئولین، گستردگی و تعدد بناهای تاریخی در کشور و بودجه ناکافی گاهی غیرجبران است.

مدیرکل حفظ و احیای بنا‌ها محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی درباره حفاظت از بناهای تاریخی گفت: یکی از برنامه‌های جدی وزارت میراث‌فرهنگی در سال 1403 رسیدگی به بحث فرونشست است. در زمینه مدیریت بحران تکالیفی داریم که باید جدی ورود کنیم و اعتقاد داریم در این راه توجه به وجه دانش سنتی بسیار مهم است.

حفاظت از بناهای تاریخی برنامه‌ای مستمر است

او توضیح داد: منشور ونیز تاکید می‌کند که حفاظت برنامه‌ای مستمر است و موضوع استفاده از بنا‌های تاریخی برای مقاصد مفید اجتماعی را بازگو می‌کند و به بحث‌های جدی کاربری و بهره‌برداری که امروز درگیر آن هستیم، می‌پردازد. نکته مهم این است که این سند مربوط به سال 1964 است؛ یعنی وقتی این واژگان را در قامت سال 1964 می‌بینیم بسیار ارزشمند است. حفاظت از شرایط محیطی اثر را ضامن محافظت از اثر می‌داند.

داوری ضمن اشاره به بخش‌های مختلف و مهم منشور ونیز گفت: این منشور ماده‌های مختلفی دارد و من ماده 9 را بسیار دوست دارم؛ معتقدم برای زمانه خودش بسیار ارزشمند بوده است. این ماده بیان می‌کند که فرایند مرمت عملیاتی تخصصی است که هدف آن محافظت و آشکار ساختن ارزش زیباشناختی و تاریخی اثر بر پایه احترام به مصالح اصلی و اسناد اصیل است و می‌گوید مرمت باید در نقطه‌ای متوقف شود که حدس و گمان آغاز می‌شود. در این مورد هر اقدام گریزناپذیری که صورت می‌گیرد باید از ترکیب معمارانه اصلی متمایز بوده و مهر زمان را بر خود داشته باشد.

مدیرکل حفظ و احیای بنا‌ها محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی بیان کرد: ماده 10 درباره موضوع مورد علاقه امروز متخصصان صحبت می‌کند که فناوری‌های نوین است و البته استفاده از این فناوری‌ها را توصیه نمی‌کند و به نوعی در ذاتش پرهیز جدی از این موضوع وجود دارد، مگر اینکه فنون سنتی پاسخگوی این ماجرا نباشد. این ماده می‌گوید باید پیشینه اثر را بدانند و اگر ندانند انگار اثر را مجدد ساخته‌اند. جایی که فنون سنتی پاسخگو نباشند، استحکام‌بخشی یک اثر از طریق فنون امروزی مشروط بر اینکه کارایی آن از طرق علمی و تجربی به اثبات رسیده باشد، می‌تواند جوابگو باشد.

او خاطرنشان کرد: از بین بالغ بر 34هزار اثر ثبتی، 19هزار محوطه تاریخی داریم که شرایط و میزان آسیب‌پذیری آنها بسیار متفاوت است. محوطه‌های تاریخی با آسیب‌های بسیاری مواجهند که در موارد زیادی از آنها غافل بوده‌ایم، اما حسب دستور وزیر میراث‌فرهنگی یکی از اولویت‌های برنامه 1403 و 1404 محفاظت از محوطه‌ها است.

داوری اظهار کرد: مستندسازی و گزارش‌های تحلیلی و نقدگرایانه مهم است. منشور ونیز سندی مربوط به سال 1964 است و باید بررسی کنیم در این زمینه چقدر پیشرفت داشته‌ایم. همه در هر جایگاهی که هستیم کلید واژه‌ها را به ذهن بسپاریم، تکرار آنها به مواجهه و عملمان در این حوزه کمک می‌کند.