رونق صنعت سیگار
میزان مصرف سیگار در سطح جهانی، در سال‌های اخیر با کاهش روبه‌رو شده است. با این حال به نظر می‌رسد حتی به‌رغم کاهش مصرف سیگار در سطح جهانی، این صنعت همچنان برای بسیاری از تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران سودزا است.
به گزارش اکونومیست اگر در ابتدای ژانویه 2024، صددلار در شاخص نزدک که متمرکز بر شرکت‌های فناوری است سرمایه‌گذاری کرده بودید، اکنون ارزش آن به 154دلار رسیده بود. اگر همین مبلغ را در شرکت‌های دخانیات آمریکایی سرمایه‌گذاری می‌کردید، سود بیشتری کسب می‌کردید و 165دلار به جیب می‌زدید.
بخشی از این جهش قیمت در سهام این شرکت‌ها، نتیجه یک پدیده اقتصادی عجیب است. در سال‌های اخیر، حاشیه سود عملیاتی از هر نخ سیگارِ فروخته‌شده در آمریکا از حدود 50درصد به حدود 60درصد افزایش یافته است و امسال انتظار می‌رود شرکت‌های تولیدکننده سیگار و سیگار برگ در بزرگ‌ترین اقتصاد جهان 22میلیارد دلار سود عملیاتی به‌دست آورند. این برای صنعتی در حال مرگ چندان هم بد نیست. در دهه گذشته تعداد بزرگسالان سیگاری در آمریکا حدود 20میلیون نفر کاهش یافته است. تعداد سیگارهای فروخته‌شده بیش از یک‌سوم کمتر شده و افراد درون صنعت انتظار دارند کاهش در دهه آینده حتی شدیدتر باشد. معمولا وقتی مشتریان ناپدید می‌شوند، صنعت آسیب می‌بیند. سوال این است که در این شرایط صنعت دخانیات چگونه رونق گرفته است؟ بخشی از پاسخ در این است که تولیدکنندگان سیگار کتاب‌های اقتصاد خود را خوب خوانده‌اند. آنها مفهوم «کشش قیمتی» را به‌خوبی می‌شناسند.
در جست‌وجوی مشتری‌های کم‌کشش
وقتی افراد زیادی سیگار می‌کشیدند، تعداد زیادی مشتری با کشش قیمتی بالا وجود داشت؛ به زبان ساده یعنی افرادی که به افزایش قیمت سیگار حساس بودند. اما با ترک کردن جمعیت زیادی از افراد، اکنون تنها سرسخت‌ترین سیگاری‌ها باقی مانده‌اند. شرکت‌ها نیز با بالا بردن قیمت‌ها به این وضعیت واکنش نشان داده‌اند. بررسی داده‌های رسمی نشان می‌دهد تورم قیمت دخانیات در آمریکا در طول زمان نسبت به تورم عمومی افزایش یافته است. در سال2017 قیمت یک پاکت مارلبرو تنها کمی بیش از نرخ تورم افزایش یافته است (2.9درصد در برابر 2.1درصد). با این حال سال گذشته تورم عمومی 3درصد بود، اما قیمت مارلبرو بیش از 7درصد رشد کرد. کشش قیمتی تقاضا نشان می‌دهد مصرف‌کنندگان تا چه حد به تغییرات قیمت یک کالا واکنش نشان می‌دهند. اگر با افزایش قیمت، تقاضا به سرعت کاهش یابد، آن کالا «با کشش» یا دارای کشش بالا است؛ یعنی مردم در رابطه با این کالا نسبت به قیمت حساس هستند و به‌راحتی مصرف را کم یا جایگزین می‌کنند. اگر افزایش قیمت تاثیر کمی بر میزان خرید داشته باشد، کالا «کم‌کشش» است؛ یعنی افراد حتی با بالا رفتن قیمت هم مصرف می‌کنند.
شرکت‌ها دقیقا می‌دانند چه می‌کنند. شرکت امپریال برندز که از سیگارهای دیویدوف تا کاغذهای رولینگ ریزلا را تولید می‌کند، می‌گوید: «ما می‌توانیم با افزایش قیمت، افت حجم فروش را جبران کنیم.» فیلیپ موریس از «تاب‌آوری مدل محصولات دخانی» خود صحبت می‌کند. بریتیش امریکن توباکو، سازنده لاکی‌استرایک، در گزارش‌های اخیر گفت در آمریکا «اثر قیمت، افت حجم فروش را به‌طور کامل جبران کرده است.» البته این ترفند تا ابد قابل ادامه نیست؛ زیرا در نهایت حتی سرسخت‌ترین سیگاری‌ها هم یا می‌میرند یا ترک می‌کنند یا به سیگارهای غیرقانونی روی می‌آورند.
چرا صنعت سیگار رو به زوال است؟
بر اساس برخی برآوردها، نیکوتین به اندازه کوکائین اعتیادآور است. اثر این ماده، میلیون‌ها نفر را به مرگ آهسته بر اثر مصرف سیگار کشانده است. با این حال روزبه‌روز افراد بیشتری نیکوتین را به تنهایی و بدون سیگار مصرف می‌کنند. محبوبیت ویپ‌ها و پودرهای خوراکی نیکوتین به‌سرعت افزایش یافته است؛ انتظار می‌رود بازار جهانی ویپ تا سال2028 به 47.5میلیارد دلار برسد؛ درحالی‌که در 2022 این رقم 22.5میلیارد دلار بود. پرسش این است: آیا نیکوتین صرفا ماده‌ای مخدر است یا ممکن است مزایایی هم داشته باشد؟
نیکوتین بسیار کم‌ضررتر از ماده دخانی است که به‌طور طبیعی آن را در خود دارد. هرگز اثبات نشده است که نیکوتین باعث سرطان شود و بیماری‌هایی مثل آمفیزم را که در میان سیگاری‌ها شایع است نیز ایجاد کند. با این حال واضح است که نیکوتین دلیل اصلی ادامه سیگار کشیدن افراد است. به جز علائم ترک مانند تحریک‌پذیری و اضطراب که مانع ترک سیگار توسط افراد می‌شود، بسیاری می‌گویند برای «تمرکز بیشتر» سیگار می‌کشند.
همین باعث شده دانشمندان بررسی کنند که آیا نیکوتین ممکن است مستقیما بر توانایی تفکر تاثیر بگذارد. در سال2010 پژوهشگران موسسه ملی سلامت آمریکا نتایج 41مطالعه درباره اثرات شناختی نیکوتین را کنار هم گذاشتند. شرکت‌کنندگان یا دارونما دریافت کردند یا نیکوتین (در برخی موارد از دخانیات استفاده شد نه نیکوتین خالص). آنها نشان دادند نیکوتین تاثیرات مثبت قابل‌توجهی بر توجه و حافظه دارد. این تیزهوشی ذهنی ناشی از آن است که نیکوتین یک محرک است. نیکوتین نورون‌ها را تحریک می‌کند تا انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین، گلوتامات، نورآدرنالین و سروتونین را آزاد کنند. این مواد شیمیایی سطح هوشیاری، یادگیری، حافظه و کنترل حرکتی را ارتقا می‌دهند. تصاویر مغزی نیز نشان می‌دهد ویژگی‌های محرک نیکوتین جریان خون را در بخش‌هایی از مغز از جمله قشر پیش‌پیشانی و تالاموس که مسوول تفکر هستند، افزایش می‌دهد.
کاربرد درمانی ماده اعتیادآور
چون شواهد در رابطه با مزیت‌های نیکوتین زیاد است، ممکن است وسوسه‌انگیز باشد که فکر کنیم خود نیکوتین یا ترکیبات مشابه آن کاربرد درمانی داشته باشند. در پژوهشی که در سال2017 در نشریه نیچر مدیسین منتشر شد، نشان داده شد نیکوتین نقایص ذهنی در موش‌هایی با یک نوع ژن مرتبط با اسکیزوفرنی در انسان را معکوس می‌کند و راه را برای درمان‌های جدید باز می‌گذارد. مرور مطالعات در سال2023 نیز نشان داد نیکوتین حافظه کوتاه‌مدت و بلندمدت در بیماران آلزایمر و پارکینسون را بهبود می‌دهد. با این حال این تاثیرگذاری بر شیمی مغز روی دیگری هم دارد. قرارگیری مداوم در معرض نیکوتین در دوره‌های بحرانی رشد، مانند دوران جنینی یا نوجوانی، ممکن است مغز را به شکلی نامطلوب بازسیم‌کشی کند. چون آزمایش‌های دقیق روی انسان از نظر اخلاقی مشکل‌زا است، دانشمندان به آزمایش‌های حیوانی برای کسب بینش روی می‌آورند؛ هرچند نتایج مستقیما قابل تعمیم نیست.
در یک مطالعه روی موش‌های صحرایی، پژوهشگران دریافتند قرارگیری در معرض نیکوتین در نوجوانی (و نه در بزرگسالی) باعث می‌شود حیوانات در آینده تکانشی‌تر شوند و نتوانند به محرک‌های بصری توجه کنند. پژوهشی دیگر نشان داد موش‌های نوجوانی که در معرض نیکوتین قرار گرفته بودند بعدها رفتارهایی شبیه اضطراب و افسردگی نشان دادند. در موش‌هایی که در رحم قرار داشتند نیز نتایج مشابهی دیده شده است.
فارغ از این موضوعات، نیکوتین واقعا اعتیادآور است و تامین آن، در صورتی که از مسیری آسیب‌زا همچون سیگار نباشد ممکن است آثار مثبت خود را بیشتر نشان دهد. دوپامینی که نیکوتین تحریک می‌کند، به‌ویژه در ناحیه‌ای از مغز به نام هسته آکومبنس، شبکه پاداش مغز را فعال می‌کند و احساس لذت ایجاد می‌شود. زمانی که این حس از بین می‌رود، فرد را به مصرف دوباره نیکوتین سوق می‌دهد. در میان داروهای روان‌گردان، این وضعیت بی‌همتا نیست. الکل و کافئین هم می‌توانند به مغز در حال رشد آسیب بزنند؛ درحالی‌که برای بزرگسالان برخی فواید دارند. مزایای ذهنی نیکوتین نیز باید در همین زمینه سنجیده شود. با توجه به ضررهای آن، اعتیاد چیزی نیست که بشود آن را نادیده گرفت.