زاینده رود؛ داستان یک رودخانه از نفس‌افتاده
رودخانه که خشک شود، زمین سست می‌شود و فرو می‌نشیند و هوا نیز غبار آلود می‌شود. حقآبه رودخانه که داده نشود، در زمین فرونشست ایجاد می‌شود و تالاب‌ها نیز خشک می‌شوند. تالاب‌ها که خشک شوند ریزگرد‌های آلوده به آلاینده‌های مضر در هوا پراکنده می‌شوند و هزاران مشکل و آلودگی زیست محیطی سلامتی انسان را تهدید می‌کند.
به گزارش ایسنا، «زاینده رود» به‌عنوان یک اکوسیستم و تغذیه‌کننده منابع آب زیرزمینی است. این رودخانه تنها یک کانال آبرسانی نیست که هر زمان بتوان جریان آب در آن را قطع یا وصل کرد بلکه یک زیست‌بوم دارای حقآبه محیط زیستی است که نقش مهمی نیز در تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی دارد. این رودخانه بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از سال‌های دور از کوه‌های زردکوه بختیاری در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه می‌گیرد. زاینده رود از دشت مرکزی ایران به سمت شرق پیش می‌رود و در نهایت به تالاب گاوخونی می‌ریزد.
این رودخانه تا سال 1375 جریان دائمی داشت و میزان منابعش از میزان مصارفش بیشتر بود، اما به‌تدریج میزان مصارف افزایش پیدا کرد. کم کم افزایش جمعیت، توسعه کشاورزی و استقرار صنایع باعث شدروند کاهش حجم آب شدت بگیرد و در قدم اول تالاب گاوخونی از دست برود. نقش این رودخانه تامین آب شرب بسیاری از شهر‌ها و روستاهاست و همین مساله باعث شده که برای ذخیره آب برای مصارف شرب جریان این رودخانه قطع و تنها گاهی برای مصارف کشاورزی رهاسازی شود. با توجه به این شرایط روز 18 مهرماه در سال 1382 از سوی تشکل‌های زیست‌محیطی استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری به عنوان «روز نکوداشت زاینده‌رود» نامگذاری شد تا به اهمیت «حیات‌آفرین» بودن این رودخانه تاکید کنند.
زاینده‌رود که به آن زنده‌رود می‌گفتند و روزگاری جاری بود، به این خطه زندگی و آبادانی می‌بخشید، مرحوم میرعبدالله هاشمی‌نسب نمین - عکاس قدیمی اصفهانی - می‌گفت: «می‌دانید آن زمان چند هزار اصفهانی لب رودخانه می‌نشستند و عکس می‌گرفتند؟ الان آنها کجا بیایند و چه چیزی را ببینند و در کنار کدام رود عکس بگیرند؟ در کنار یک بیابان خودساخته؟»
علی‌اصغر شاه‌زید - استاد پیشکسوت مکتب آواز اصفهان - هم می‌گوید: «زاینده‌رود چشم و چراغ اصفهان بود و منبع الهام برای خلق آثار هنری هنرمندان در رشته‌های مختلف به شمار می‌رفت. این رودخانه پناه‌گاهی برای روحیه بخشی بود، اما حالا فقط حال و هوای خاص آن دوران فقط در قاب ذهن باقی ماند.»
احمدرضا لاهیجان زاده - سرپرست معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست که در گذشته مدیر کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان بود - درباره روند کاهش سطح آب رودخانه زاینده رود می‌گوید: در دهه 80 و از حدود سال 87 روند خشک شدن تالاب گاوخونی به وضوح مشاهده شد. حقآبه تالاب گاوخونی حذف و به طرح‌های توسعه اضافه شد و این روند همچنان ادامه پیدا کرد و حقآبه رودخانه زاینده رود هم در عمل حذف شد. این کار باعث شده است دیگر حتی به زاینده رود رودخانه فصلی هم نگوییم. عملا تبدیل به یک کانال آب شده است که در فلات مرکزی وجود دارد و صرفا چند نوبت در سال آب را به سمت مزارع کشاورزی هدایت می‌کند.
او در خصوص وضعیت حقآبه این رودخانه خاطرنشان می‌کند: شرایط رودخانه بیانگر میزان حقآبه آن است. وقتی رودخانه ماه‌های متوالی خشک است، یعنی حقآبه‌ای برای آن وجود ندارد. براساس مطالعاتی که انجام دادیم، حداقل نیاز آبی تالاب گاوخونی 176 میلیون متر مکعب است تا خدمات اکوسیستمی حداقلی به محیط پیرامونی خودش ارایه دهد. اگر رودخانه هم بخواهد به حیات خودش ادامه دهد به 137 متر مکعب حقآبه نیاز دارد. در مجموع باید 313 میلیون متر مکعب آب حداقلی در رودخانه جریان داشته باشد.
عکس از مرحوم میرعبدالله هاشمی‌نسب نمین که در سال 1360 به ثبت رسید
سرپرست معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید می‌کند: موضوع فراتر از بحث تالاب گاوخونی و خدمات آن است. چالش کاهش آب باعث فرونشست در کلانشهر اصفهان شده است. براساس مطالعات انجام شده توسط مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی، برای کنترل فرونشست باید 15 متر مکعب دبی رودخانه زاینده رود به‌صورت دائم در جریان باشد تا آبخوان‌های شمال شهر اصفهان تا دولت آباد و شاهین شهر تغذیه شوند و آب برداشتی‌شان جبران شود.
لاهیجان زاده درباره اقدامات انجام شده می‌گوید: به منظور ایجاد تعادل بین برداشت آب و حجم آب آبخوان‌ها، یک طرح تا سال 1405 تحت عنوان سازگاری با کم آبی برای کل کشور تدوین و ابلاغ شد. در این طرح برنامه زمان‌بندی شده‌ای را مشخص کرده‌اند و موضوعاتی مثل نصب کنتور هوشمند در برداشت آب چاه‌ها، توقف برداشت از چاه‌های غیرمجاز، برخورد و مقابله با اضافه برداشت‌های چاه‌ها تا نحوه مدیریت آب در صنعت و مسائل آب شرب شهری و اصلاح خطوط آسیب دیده انتقال آب در آن وجود دارد ااما این اقدامات با چند میلیارد متر مکعب کمبود آب آبخوان‌ها همچنین توسعه‌های شهری و صنعتی طی سال‌های گذشته نمی‌تواند برابری کند.
او با بیان این‌که وزارت نیرو تصمیم گرفت طرحی را تحت عنوان «سند احیای زاینده رود» آماده کند، تصریح می‌کند: این طرح کل حوضه آبریز را در برمی‌گیرد و برایش پنج یا شش سناریو تعریف شده است. برخی از آنها شامل اجازه ندادن به برداشت‌های غیر مجاز و بی رویه چه در بالادست رودخانه و چه در پایین دست سد زاینده‌رود، انتقال آب دریا به استان اصفهان و قطع ارتباط آب رودخانه به صنعت، استفاده از پساب شهر‌ها و تصفیه آن توسط صنایع بزرگ می‌شود.
عکس از مرحوم میرعبدالله هاشمی‌نسب نمین که در سال 1360 به ثبت رسید
سرپرست معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید می‌کند: موضوع فراتر از بحث تالاب گاوخونی و خدمات آن است. چالش کاهش آب باعث فرونشست در کلانشهر اصفهان شده است. براساس مطالعات انجام شده توسط مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی، برای کنترل فرونشست باید 15 متر مکعب دبی رودخانه زاینده رود به‌صورت دائم در جریان باشد تا آبخوان‌های شمال شهر اصفهان تا دولت آباد و شاهین شهر تغذیه شوند و آب برداشتی‌شان جبران شود.
لاهیجان زاده درباره اقدامات انجام شده می‌گوید: به منظور ایجاد تعادل بین برداشت آب و حجم آب آبخوان‌ها، یک طرح تا سال 1405 تحت عنوان سازگاری با کم آبی برای کل کشور تدوین و ابلاغ شد. در این طرح برنامه زمان‌بندی شده‌ای را مشخص کرده‌اند و موضوعاتی مثل نصب کنتور هوشمند در برداشت آب چاه‌ها، توقف برداشت از چاه‌های غیرمجاز، برخورد و مقابله با اضافه برداشت‌های چاه‌ها تا نحوه مدیریت آب در صنعت و مسائل آب شرب شهری و اصلاح خطوط آسیب دیده انتقال آب در آن وجود دارد ااما این اقدامات با چند میلیارد متر مکعب کمبود آب آبخوان‌ها همچنین توسعه‌های شهری و صنعتی طی سال‌های گذشته نمی‌تواند برابری کند.
او با بیان این‌که وزارت نیرو تصمیم گرفت طرحی را تحت عنوان «سند احیای زاینده رود» آماده کند، تصریح می‌کند: این طرح کل حوضه آبریز را در برمی‌گیرد و برایش پنج یا شش سناریو تعریف شده است. برخی از آنها شامل اجازه ندادن به برداشت‌های غیر مجاز و بی رویه چه در بالادست رودخانه و چه در پایین دست سد زاینده‌رود، انتقال آب دریا به استان اصفهان و قطع ارتباط آب رودخانه به صنعت، استفاده از پساب شهر‌ها و تصفیه آن توسط صنایع بزرگ می‌شود.
سرپرست معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست درباره آخرین وضعیت پروژه انتقال آب دریا این‌گونه می‌گوید: این پروژه در دو فاز تعریف شده است و فاز اول آن حدود 60 میلیون متر مکعب است و احتمالا تا اوایل سال آینده وارد مدار می‌شود و چند واحد صنعتی بزرگ را پوشش می‌دهد. در این فاز از تصفیه‌خانه‌ای استفاده می‌شود که آب را به یزد انتقال می‌دهد. در فاز دوم نیز یک تصفیه‌خانه جدید در کنار دریای عمان در مراحل اولیه ساخت وجود دارد و با پایان این فاز میزان حقآبه زاینده رودبه 200 میلیون متر مکعب می‌رسد. بعد از پایان این پروژه آب کل صنعت اصفهان از طریق آب دریا تامین خواهد شد.
لاهیجان‌زاده در پایان اضافه می‌کند: کمبود آب حوضه بین 850 و 900 میلیون متر مکعب است. از سوی دیگر مراحل مقدماتی طرح ساخت سد کوهرنگ 3 شروع شده وهم‌اکنون هم با ایستگاه پمپاژ مقداری آب در حال انتقال است. طرح‌های دیگری هم مد نظر وزارت نیرو است تا بتواند تعادل اولیه‌ای را به وجود بیاورد. برنامه وزارت نیرو این است که تا سال 1410 مشکلات زاینده‌رود را تا حدودی برطرف کند البته شاید نتوانند جریان آب را دائمی کنند، اما در سناریو‌های مختلف طرح وزارت نیرو آمده که اگر همه پروژه‌های پیش‌بینی شده اجرایی شوند، می‌توان زمان ماندگاری جریان آب در زاینده رود را طولانی کرد.
از میان اخبار