زندگی ایرانی در فضای مجازی

بررسی آمار‌های رسمی حاوی چند نکته مهم است. نخست اینکه در سال 1399 بیش از 65 درصد افراد 15 ساله و بیشتر حداقل در یک شبکه اجتماعی عضو بوده‌اند که این میزان در سال 96 معادل 53 درصد بوده است. مورد دوم اینکه متوسط حضور افراد 15 ساله و بیشتر در شبکه‌های اجتماعی به میزان 92 دقیقه و 18 ثانیه در روز بوده که این میزان در سال 1396 معادل یک‌ساعت و 4 دقیقه بوده است. مورد دیگر اینکه طبق اظهار پاسخ‌دهندگان به پیمایش، در میان افرادی که عضو شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند، واتس‌آپ با 5/ 88 درصد و پس از آن اینستاگرام با 68 درصد بیشترین میزان عضویت را به خود اختصاص داده‌اند.

به گزارش دنیای اقتصاد؛ به‌نظر می‌رسد که فیلتر شدن شبکه تلگرام در این موضوع دخیل بوده‌است. نکته مهم دیگر اینکه بیش از 2/ 4 میلیارد نفر کاربر در سراسر جهان عضو شبکه‌های اجتماعی هستند. در بین کشور‌های دنیا فیس‌بوک با 2 میلیارد و 700 میلیون نفر کاربر و در کشور ما نیز تلگرام با 49 میلیون کاربر، پرطرفدارترین شبکه‌های اجتماعی هستند.

در نهایت اینکه فضای مجازی با تغییر سبک کسب‌وکار باعث شده است تا تجارت الکترونیک بتواند در چهار سال گذشته با رشد 8/ 6 برابری روبه‌رو شود، به نحوی که 8/ 19 درصد کاربران از طریق رسانه‌های اجتماعی کسب درآمد می‌کنند.

مرکز آمار در گزارشی به بررسی میزان استفاده افراد از شبکه‌های اجتماعی در سال 1399 و مقایسه آن با سال 1396 پرداخت. طرح آمارگیری از فرهنگ رفتاری خانوار از طرح‌های آماری جدید مرکز آمار ایران است که با هدف شناخت فعالیت‌ها و رفتار‌های فرهنگی خانوار‌ها و استفاده از آن برای برنامه‌ریزی‌های فرهنگی کشور طراحی شده است.

این آمارگیری در سال 1399 برای افراد 15 ساله و بیشتر به گونه‌ای طراحی شده که نتایج به تفکیک تمام استان‌ها قابل ارائه است. در این آمارگیری، از داده‌های 43 هزار و 700 خانوار شهری و نیز 18 هزار و 860 خانوار روستایی استفاده شده است. به عبارت دیگر، جامعه آماری این پژوهش در کل به میزان 62 هزار و 560 خانوار است. افزون بر این از اطلاعات مرتبط با حوزه کتاب و نشریات، موسیقی، شبکه‌های اجتماعی، فعالیت‌های ورزشی، تغذیه، سرمایه اجتماعی و دیگر موارد، افراد 19 ساله و بیشتر استفاده شده است.

نتایج بررسی‌های رسمی در مورد شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که در سال 1399 بیش از 65 درصد افراد 15 ساله و بیشتر حداقل در یک شبکه اجتماعی عضو بوده‌اند. این میزان در سال 96 معادل 53 درصد بوده است. به عبارت دیگر، میزان عضویت در شبکه‌های اجتماعی در سال 1399 به میزان 12 درصد از سال 1396 بیشتر بوده است.

مورد دیگر اینکه استان‌های البرز (1/ 77 درصد)، بوشهر (6/ 75 درصد) و تهران (75 درصد)، بیشترین میزان عضویت و استان‌های گلستان (5/ 51 درصد)، خراسان‌جنوبی (7/ 48 درصد) و سیستان‌وبلوچستان (7/ 42 درصد) کمترین میزان عضویت در شبکه‌های اجتماعی را به خود اختصاص داده‌اند.

در بخش دیگری از این گزارش به میزان استفاده افراد هدف در شبکه‌های اجتماعی به تفکیک استان‌های کشور پرداخته شده است. آمار‌های رسمی حاکی از آن است که طبق اظهار پاسخگویان، متوسط حضور افراد 15 ساله و بیشتر در شبکه‌های اجتماعی به میزان 92‌دقیقه و 18 ثانیه در روز بوده است. این میزان در سال 1396 معادل یک‌ساعت و 4 دقیقه بوده است. این گزاره حاکی از آن است که در بازه زمانی مذکور متوسط حضور روزانه در شبکه‌های اجتماعی حدود 28 دقیقه رشد داشته است.

علاوه بر این، استان‌های هرمزگان با 132 دقیقه و یک‌ثانیه، بوشهر با 123 دقیقه و 56 ثانیه و خوزستان با 114 دقیقه و 14 ثانیه، بیشترین و استان‌های خراسان‌شمالی با 65‌دقیقه و 51 ثانیه، سیستان‌وبلوچستان با 54 دقیقه و 48 ثانیه و خراسان‌جنوبی با 48 دقیقه و 56‌ثانیه، کمترین متوسط زمان حضور روزانه را در شبکه‌های اجتماعی داشته‌اند. مورد دیگر اینکه طبق اظهار پاسخ‌دهندگان به این پیمایش، در میان افرادی که عضو شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند، واتس‌آپ با 5/ 88 درصد و اینستاگرام با 68 درصد بیشترین میزان عضویت را به خود اختصاص داده‌اند.

افزون بر این، بنا بر آمار‌های رسمی، میزان عضویت افراد در شبکه‌های اجتماعی در سال 1396 برای واتس‌آپ معادل 24 درصد و برای اینستاگرام به میزان 1/ 43 درصد بوده است. به عبارت دیگر در سه سال منتهی به سال 1399 میزان استفاده از واتس‌آپ 5/ 64 واحد درصد و برای اینستاگرام نیز معادل 9/ 24 واحد درصد رشد داشته است.

بررسی آمار‌های رسمی نشان می‌دهد که بیش از 2/ 4 میلیارد نفر کاربر از سراسر جهان عضو شبکه‌های اجتماعی هستند. در ایران هم میلیون‌ها کاربر در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند. مورد دیگر اینکه فیس‌بوک (2‌میلیارد و 700 میلیون عضو)، یوتیوب (2 میلیارد و 300 میلیون عضو)، واتس‌آپ (2 میلیارد عضو)، فیس‌بوک مسنجر (یک‌میلیارد و 300 میلیون عضو) و اینستاگرام (یک میلیارد و 221 میلیون عضو) به‌ترتیب پنج شبکه اجتماعی پرطرفدار جهان محسوب می‌شوند. در کشور ما پرطرفدارترین شبکه اجتماعی تلگرام است.

میزان استفاده از این پلتفرم فضای مجازی برابر 49 میلیون نفر است. در سال‌های گذشته و قبل از اعمال فیلتراسیون، این میزان بالاتر هم بود. اینستاگرام (48 میلیون عضو) و توییتر (2/ 3 میلیون عضو) در رتبه‌های بعدی قرار دارند. افزن بر این، استفاده پاسخگویان از رسانه‌های اجتماعی در بین گروه‌های مختلف سنی متفاوت است، به‌طوری که گروه سنی 18 تا 29 سال بیش از سایر گروه‌های سنی فقط از رسانه‌های اجتماعی خارجی استفاده می‌کنند، به نحوی که برابر 5/ 50 درصد از گروه سنی 18 تا 29 سال، 4/ 49 درصد از گروه سنی 30 تا 49 سال و نیز 4/ 44 درصد افراد 50 سال و بالاتر، فقط از رسانه‌های اجتماعی خارجی استفاده می‌کنند.

همچنین درصد افرادی که گفته‌اند از هیچ‌کدام از رسانه‌های اجتماعی (داخلی و خارجی) استفاده نمی‌کنند، در بین سنین 50‌سال و بالاتر (معادل 34 درصد) بیشتر از دیگر گروه‌های سنی است. این میزان در بین افراد 18 تا 29 سال برابر 5/ 21‌درصد و در بین افراد 30 تا 49 سال معادل 26 درصد است.

یکی از موضوعاتی که در بحث استفاده از فضای مجازی برای افراد و دولت‌های مختلف حائز اهمیت است، مساله فاش‌شدن اطلاعات شخصی افراد در رسانه‌های اجتماعی و نقض حریم شخصی کاربران است. میزان نگرانی پاسخگویان از فاش‌شدن اطلاعات شخصی در رسانه‌های اجتماعی بین زنان و مردان متفاوت است، به‌طوری که مردان بیشتر از زنان در این خصوص اظهار نگرانی کرده‌اند.

براساس بررسی آماری که مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران ارائه کرده، به میزان 8/ 44 درصد از کسانی که از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، اصلا نگران فاش‌شدن اطلاعات شخصی خود در رسانه‌های اجتماعی نیستند. همچنین معادل 6/ 9 درصد به میزان کم، برابر 8/ 16 درصد به میزان زیاد و در نهایت معادل 9/ 13 درصد تا حدودی در این خصوص احساس نگرانی می‌کنند.

در این بین تنها به میزان 8/ 14 درصد کاربران کاملا نگران فاش‌شدن اطلاعات شخصی خود در رسانه‌های اجتماعی هستند. مورد دیگر اینکه نگرانی پاسخگویان از فاش‌شدن اطلاعات شخصی خود در رسانه‌های اجتماعی بر حسب نوع رسانه‌های اجتماعی مورد استفاده (داخلی و خارجی) متفاوت است، به‌طوری که به میزان 6/ 53 درصد از کسانی که فقط از رسانه‌های اجتماعی داخلی استفاده می‌کنند، اصلا نگران فاش‌شدن اطلاعات شخصی خود در رسانه‌های اجتماعی نیستند. این نسبت برای کسانی که فقط از رسانه‌های اجتماعی خارجی استفاده می‌کنند، به میزان 9/ 48 درصد است.

استفاده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی با اهداف مختلفی نظیر سرگرمی، برقراری ارتباط، کسب اطلاعات و نیز کسب درآمد صورت می‌گیرد. یکی از مقوله‌هایی که در چند سال اخیر رشد قابل توجهی پیدا کرده، بحث کسب درآمد از فضای مجازی است. کسب درآمد شهروندان از طریق رسانه‌های اجتماعی در بین زنان و مردان متفاوت است، به‌طوری که مردان بیشتر از زنان بیان کرده‌اند از طریق رسانه‌های اجتماعی کسب درآمد می‌کنند.

خرید و فروش ملزومات و ارائه خدمت در بستر فضای مجازی، جزو مسائلی است که با ظهور شبکه‌های اجتماعی به سبک زندگی افراد سراسر دنیا اضافه شده است. این تغییر سبک کسب‌وکار باعث شده تجارت الکترونیکی بتواند در چهار سال گذشته با رشدی به میزان 8/ 6‌برابری روبه‌رو شود.

بنابر گزارش‌های رسمی در حال حاضر به میزان 78‌درصد از واحد‌های تجارت الکترونیکی به منظور ارائه کالا یا خدمات خود علاوه بر وب‌سایت از شبکه‌های اجتماعی نیز استفاده می‌کنند. همچنین 28‌درصد از واحد‌های تجارت الکترونیکی علاوه بر وب‌سایت از اپلیکیشن موبایل به منظور ارائه کالا یا خدمات خود بهره می‌برند. طبق نظرسنجی‌های انجام‌شده، در میان شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مختلف اینستاگرام با 83 درصد، بیشترین سهم استفاده را در میان واحد‌های تجارت الکترونیکی دارا بوده است.

پس از اینستاگرام، واتس‌آپ 53 درصد، تلگرام 43‌درصد، وبلاگ و فیس‌بوک 8 درصد، پیام‌رسان سروش 5 درصد، پیام‌رسان‌های ایتا، بله، گپ 3درصد، آی‌گپ 2 درصد و سیگنال یک درصد در استفاده واحد‌های تجارت الکترونیکی از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مختلف نقش‌آفرینی کرده‌اند.

علاوه بر این، بررسی‌های رسمی حاکی از آن است که به میزان 8/ 19‌درصد کاربران از طریق رسانه‌های اجتماعی کسب درآمد می‌کنند و در مقابل 2/ 80 درصد گفته‌اند، درآمدی از طریق رسانه‌های اجتماعی ندارند. مورد دیگر اینکه از بین کسانی که از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، به میزان 55 درصد از طریق رسانه‌های اجتماعی مجازی کالا یا خدمات خرید می‌کنند.

خرید کالا و خدمات از طریق رسانه‌های اجتماعی مجازی در بین زنان و مردان متفاوت است، به‌طوری که زنان بیشتر از مردان بیان کرده‌اند که از طریق رسانه‌های اجتماعی مجازی خرید می‌کنند.