ساخت‌وسازها و سازوکارها: پایه‌های جهش تولید و توسعه
تهران - ایرنا - توسعه به معنای ارتقای ظرفیت حکومت، جامعه و افراد برای حل مسائل، غلبه بر مشکلات، افزایش کیفیت زندگی و بالا رفتن ظرفیت جامعه برای زندگی اخلاقی و پایبندی به ارزش‌ها، نیازمند سه دسته پیش‌نیازهاست. این سه دسته پیش‌نیاز را می‌توان مدیران توسعه یافته، سخت‌افزارها و نرم‌افزارها نامید.
روزنامه ایران در یادداشتی به قلم رضا اردکانیان وزیر نیرو، نوشته است: تمرکز این نوشتار بر تشریح نسبت سخت‌افزارها و نرم‌افزارهاست، اما شرح مختصری بر مدیران توسعه یافته نیز ضروری است. مدیران توسعه یافته کسانی‌اند که بر نسبت و ترکیب مناسب سخت‌افزارها و نرم‌افزارها آگاه هستند، ماهیت میان‌بخشی توسعه را می‌شناسند، الزامات فعالیت در ساختار جزیره‌ای و چگونگی پیش رفتن به سمت ارتباطات میان‌بخشی و گریز از رویکرد جزیره‌ای را می‌دانند، انگیزه‌های درونی مناسبی برای تحقق توسعه دارند و با وجود برخی ویژگی‌های محیط نامساعد ساختاری از سلامت اداری بالایی برخوردارند. این شرح مختصر درباره مدیران توسعه یافته از آن جهت اهمیت دارد که آنها مدیران، کاربران و طراحان بهبود سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای توسعه هستند.
سخت‌افزارهای توسعه بر اثر فعالیت‌هایی که از جنس «ساخت‌وساز» هستند پدید می‌آیند. ساختن جاده، نیروگاه، سد، کارخانه، بیمارستان و... همه نمونه‌هایی از ساخت‌وساز برای فراهم کردن سخت‌افزار توسعه هستند. سخت‌افزارها و فعالیت‌های منجر به پیدایش آنها، همگی بر بستر مجموعه‌ای از قواعد، رویه‌ها، دستورالعمل‌ها، شیوه‌های عمل، روش‌های محاسبات، روابط قدرت، مناسبات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کار می‌کنند. این مجموعه گسترده از قواعد، شیوه‌ها و محاسبات، بنیان یکی از دو پایه توسعه را تشکیل می‌دهند که همان «سازوکارها» هستند. اگر هنگام پرسش درباره «ساخت‌وسازها» می‌توان پرسید «آنچه ساخته می‌شود چیست؟» در مواجهه با فعالیت‌های سازوکاری باید پرسید «این کار چگونه انجام می‌شود؟»
فناوری‌های ساخت‌وساز اغلب شناخته شده هستند. فناوری لازم برای ساخت سد، بیمارستان، بزرگراه یا نیروگاه در حیطه دانش بشری کاملا شناخته شده است. بخش زیادی از آن در داخل کشور ما هم وجود دارد و حتی در صورتی که در جایی دانش و فناوری لازم برای ساخت این سازه‌ها کافی نباشد، به شرط داشتن منابع مالی یا فقدان محدودیت‌های ناشی از تحریم، می‌توان از طریق قراردادهای مشارکت با طرف‌های خارجی وارد کرد. فناوری بهبود سازوکارها اما به‌راحتی فناوری ساخت‌وسازها، شناخته شده نیست. دانش، فناوری یا شیوه‌های عمل ضروری برای مقابله با فساد، بهره‌ورتر کردن استفاده از منابع، تسهیل کسب‌وکار، مدیریت زمان، ارتقای انگیزه‌های نیروی انسانی، ارتقای سلامت اداری در عقد قراردادها و ساماندهی به بازارهای آب و انرژی، جلب مشارکت ذینفعان، تضمین رعایت استانداردهای محیط زیستی و جلوگیری از هدررفت انواع منابع مالی، سازمانی و انسانی در اختیار افراد و کشور، شناخته شده نیستند، بر سر آنها اجماعی وجود ندارد و مهم‌تر آنکه بشدت خصیصه محلی دارند.
سازه‌ها موجودات غیرزنده و فاقد ظرفیت‌های واکنش سریع و خودآگاه به تغییرات هستند. سازوکارها درست برعکس سازه‌ها و ساخت‌وساز هستند. سازوکارها را انسان‌ها عملی می‌کنند و هرلحظه اجرایی شدن سازوکارها به کنش انسانی ربط دارد. بهره‌وری نیروی انسانی، طی شدن فرآیند صدور مجوزها، شیوه استفاده از منابع، سامان بازارها و رعایت استانداردها همگی با رفتار انسانی مرتبط است. انسان‌ها نیز در مناسبات متفاوتی با یکدیگر زندگی می‌کنند. نظام انگیزه‌هایی که در یک کشور برقرار است در کشوری دیگر برقرار نیست و همین امر سبب تفاوت رفتار آدم‌ها در موقعیت‌های یکسان می‌شود. اینجاست که خصیصه محلی بودن سازوکارها بسیار مهم می‌شود. همین محلی بودن و وابستگی سازوکارها به موقعیت‌های رفتاری و اجتماعی آدم‌هاست که سازوکارها را پیچیده می‌کند. سازوکارها در دل مناسبات پیچیده نهادی کشورها تعریف می‌شوند.
نکته بسیار مهم این است که بدون بهبود سازوکارها، ساخت‌وسازها درست انجام نشده و بهره‌برداری از آنها نیز با بهره‌وری و کیفیت مناسب انجام نمی‌شود. ساخت سازه‌ها در دل مناسبات سازوکاری نامناسب، بیش از زمان لازم طول می‌کشد و هزینه‌های بیشتری صرف آنها می‌شود. سازوکارهای اقتصادی حاکم بر بهره‌برداری از سازه‌ها نیز اگر بسامان نباشند، پایداری اقتصادی سازه‌ها تضمین نمی‌شود و بازتولید زیرساخت‌های ضروری برای توسعه با مشکل مواجه می‌شود.
ملاحظات فوق توجه به هر دو پایه توسعه یعنی «ساخت و سازها» و «سازوکارها» را ضروری می‌سازد. تجربه و شواهد نشان می‌دهد کشور در دهه‌های گذشته به دلایل مختلف تمرکز بیشتری بر توسعه ساخت‌وسازها داشته است. مردم همواره شاهد تمرکز بیشتر دولت و سایر سازمان‌ها بر سرمایه‌گذاری عمرانی در توسعه زیرساخت‌های ریز و درشت توسعه بوده‌اند. تداوم توسعه با اتکای صرف بر ساخت‌وسازها ممکن نیست و بهره‌ورتر کردن استفاده از سازه‌ها و سامان دادن سازوکارهای ضروری برای توسعه سازه‌ها ضرورت حیاتی کشور است. سازوکارها متأسفانه از آن جهت که نامشهودند اصلاح‌شان هم به چشم نمی‌آید و نظام اطلاع‌رسانی و جلب توجه کشور نیز به گونه‌ای سامان یافته که ساخت‌وسازها دیده می‌شوند، بهبود و اصلاح سازوکارها نه به اندازه کافی قدر می‌بیند و نه بر صدر می‌نشیند. وزارت نیرو که با تمرکز بر به بهره‌برداری رساندن سازه‌ها و توسعه ساخت‌وسازها، پویش هرهفته - الف - ب - ایران را در سال 1398 اجرا کرد و 227 طرح ساخت‌وسازی بزرگ را با هزینه‌ای بالغ بر 33 هزار میلیارد تومان به بهره‌برداری رساند، در سال 1399 پویش هرهفته - الف - ب - ایران را با متمرکز شدن بر هر دو پایه توسعه یعنی «ساخت‌وسازها» و «سازوکارها» آغاز کرده است. توسعه ساخت‌وسازها و به بهره‌برداری رساندن طرح‌ها کماکان در دستور کار وزارت نیرو است، اما پیشبرد اصلاحات سازوکاری به دستور کار اضافه شده است. این اقدام در شرایطی صورت می‌گیرد که کاملا آگاهیم اصلاحات سازوکاری به‌دلیل فقدان زمینه و نهادینه شدن در نظام اداری و اجرایی، پیچیدگی‌های دانشی و ناشناخته بودن فناوری و شیوه‌های عمل ضروری برای اصلاح، به نسبت پیشبرد ساخت‌وسازها بسیار دشوارتر است. ما به کمک مجموعه کارشناسان و مدیران صنعت آب و برق در بخش دولتی و خصوصی و رسانه‌های ارتباط جمعی، مجموعه‌ای از سازوکارهای مؤثر در صنعت آب و برق را شناسایی کرده و به کمک یکدیگر برای اصلاح آنها گام برمی‌داریم. زمان قابل توجهی لازم است تا شیوه‌های عمل مناسب برای اصلاحات سازوکاری در فرهنگ سازمانی جاری کشور نهادینه شود، اما مهم این است که اولین گام را آگاهانه، استوار و برای دست یافتن به اهداف مشخص برداشته‌ایم. اطمینان داریم حتی گام‌های کوچک در مسیر اصلاحات سازوکاری به مرور زمان سبب بهبودهای قابل توجه می‌شود و انرژی سازمانی و امید عظیمی برای پیشرفت ایجاد خواهد کرد.
منبع: روزنامه ایران *س_برچسب‌ها_س*