سرچشمه احتمالی زلزله تهران

معاون پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی می گوید منطقه تهران روی 5 گسل لرزه خیز قرار دارد که در بین آنها گسل «شمال تهران» خطرناک ترین گسل است و گسل مشا نیز از توان لرزه خیزی بالایی برخوردار است که چنانچه فعال شود زلزله ای به بزرگای 5/7 ریشتر ایجاد خواهد شد. این زلزله شناس در عین حالی که نسبت به خطر زلزله بزرگ در تهران تردیدی ندارد، معتقد است: در محاسبه زمان بازگشت زلزله بزرگ در تهران مقایسه غلطی انجام شده و بر پایه آن گفته می شود در وقوع زلزله 25 سال تاخیر به وجود آمده است، در صورتی که این استدلال مخدوش به نظر می رسد. معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی همچنین درباره دستگاه هشداردهنده زلزله و امکان استفاده از آن در تهران، تصریح می کند: در حال حاضر امکان پیش بینی زلزله در تهران وجود ندارد و دستگاه هایی که گفته می شود با قابلیت هشدار وقوع زلزله در تهران نصب شده اند، وسیله علمی هستند که فقط می توانند مورد استفاده برای سنجش های علمی - پژوهشی قرار بگیرند. متن گفت وگو با دکتر مهدی زارع را در زیر بخوانید:

بحثی که این روزها در تهران خیلی مطرح است احتمال وقوع زلزله بزرگ و تاخیری است که در آن به وجود آمده که این مساله از ابتدای سال گذشته با اعلام آن ازسوی رییس جمهور به شدت مورد توجه پایتخت نشینان قرار گرفت. فکر می کنید واقعا چقدر احتمال وقوع زلزله ای بزرگ در تهران زیاد است؟

در اینکه تهران شهری زلزله خیز است که حتما زلزله در آن رخ خواهد داد هیچ شکی وجود ندارد، کافی است سابقه تاریخی لرزه خیزی تهران بررسی شود. اولین زلزله تاریخی در محدوده تهران (ری) در حدود 3000 و 1000 سال قبل از میلاد مسیح رخ داده است. همچنین در سال های 330 قبل از میلاد، 855، 1384 و 1830 میلادی نیز چند زلزله تاریخی مخرب در محدوده شهر تاریخی ری و تهران اتفاق افتاده است. اما اینکه در وقوع زمین لرزه بزرگ تهران چقدر تاخیر شده است، موضوعی است که اندکی مخدوش شده و نمی توان به راحتی گفت از زمانی که زلزله بزرگ احتمالاباید در تهران رخ می داده 25 یا 250 سال گذشته است. چرا که زلزله های مخرب و مهم قبلی در مناطق مختلف در اطراف تهران رخ داده است. برای محاسبه دوره بازگشت زمین لرزه ها معمولااز روش احتمالی استفاده می شود. آخرین زلزله مخرب در منطقه تهران در سال 1830 میلادی در منطقه جاجرود (دماوند - شمیرانات) رخ داد. بر اساس برآورد احتمالی با در نظر گرفتن تمام گسل های اطراف تهران، بازگشت زمین لرزه ای با بزرگای 7 را حدود 160 تا 180 سال برآورد می کنند. تا اینجای کار مشکلی نیست. ولی وقتی با در نظر گرفتن این دوره بازگشت، زلزله 1830 دماوند شمیرانات را به عنوان آخرین رخداد در نظر گرفته و بعد عنوان شود که مثلادر وقوع زلزله ای با بزرگای 7 مثلا25 سال تاخیر شده است، مقایسه غلطی صورت گرفته است. چرا که زلزله 1830 دماوند شمیرانات در اثر فعال شدن گسل مشا رخ داده است، ولی بازگشت 160 تا 180 ساله برای بزرگای 7 با توجه به لرزه خیزی تمام گسل های منطقه تهران (مشا، شمال تهران، ایوانکی و...) به دست آمده است. بنابراین این نوع استدلال به نظر من مخدوش است، ولی در اصل موضوع (لرزه خیزی بالاو خطر زلزله بالادر منطقه تهران) تردیدی وجود ندارد.

برمبنای چه استدلال کارشناسی باید زلزله های تهران را بررسی و سپس به یک نتیجه درست رسید؟

به نظر من اگر می خواهیم به عنوان مثال زلزله سال 1830 میلادی که در تهران اتفاق افتاده را بررسی کنیم آن را باید با زلزله های قبلی همان پهنه گسل مشا بررسی و مقایسه کنیم و به عنوان مثال بگوییم که زلزله 1830 میلادی تهران از جمله زلزله هایی بوده است که به عنوان مثال 800 سال پیش از آن هم زلزله ای مشابه روی همان پهنه گسل مشا رخ داده است. اما اینکه این زلزله دوباره اتفاق بیفتد امری است که باید برمبنای مطالعات زمین شناختی، ژئوفیزیک و آماری دقیق صورت گیرد و هنوز مطالعات دقیقی در این مورد صورت نگرفته است.

اخیرا تعدادی دستگاه هشداردهنده زلزله در تهران نصب شده است، از یک طرف هم یک پروفسور ژاپنی در ایران از سامانه هشدار زلزله در ژاپن سخن رانده بود که به گفته وی این دستگاه قادر بوده از 7 ثانیه قبل زلزله اخیر ژاپن را پیش بینی و اطلاع رسانی کند. اصل قضیه چیست و آیا چنین دستگاهی در کشور ما هم وجود دارد؟

ببینید متاسفانه به حدی راجع به احتمال وقوع زلزله و اختراع دستگاه های پیش بینی زلزله بحث شده است که این موضوع تقریبا لوث شده اما به طور کلی کشور ژاپن از جمله اولین کشورهایی است که بنیانگذار سامانه هشدار پیش هنگام زلزله است. هدف از آن هم جلوگیری از خسارات ناشی از زلزله به تاسیسات صنعتی، اتمی و... بوده است. سرعت اطلاع رسانی این دستگاه برای وقوع زلزله بسته به بزرگای زلزله، عمق زلزله، وضعیت مناطق و وقوع آن در دریا یا خشکی متفاوت است اما در هرحال در کشور ما با توجه به مسائل مختلف نظیر منابع مالی، تحریم و... ساخت این دستگاه به مرحله اتمام نرسیده است. اما دستگاه های دیگری که در حال حاضر در کشور ما برای ارزیابی رفتارهای زمین وجود دارد دستگاه های لرزه نگار نصب شده در ایستگاه های لرزه نگاری هستند که شبکه های لرزه نگاری کشور را شکل می دهند. ثبت پیش نشانگر زلزله را نباید با سیستم هشدار زلزله اشتباه گرفت. دستگاه های پیش نشانگر زلزله هنگامی کارآیی دارند که آنها هم مثل لرزه نگار ها به صورت شبکه ای در کشور نصب شده و امکان رصد کشوری به صورت دائمی و برخط برای آنها هم موجود باشد. در حالی که اکنون رصد پیش نشانگری به چنین صورتی در کشور ما وجود ندارد. سیستم هشدار زلزله برای دادن هشدار های خودکار برای قطع فعالیت و برقراری حالت ایمن در تاسیسات حساس مثل نیروگاه ها کاربرد دارد. این سامانه ها در حال حاضر به تدریج در حال طراحی در کشور هستند و در مرحله پژوهشی ما در پژوهشگاه روی توسعه آنها برای اهداف مختلف در ایران کار می کنیم.

درمورد وضعیت گسل های تهران هم توضیح دهید، کدام یک در مقایسه با بقیه خطرناک تر است؟

گسل های لرزه خیز تهران شامل گسل شمال تهران؛ ایوانک، ری و کهریزک و گسل مشا است. زمانی می شود به برآورد دقیقی درباره خطرناک ترین گسل تهران دست یافت که بتوانیم به اطلاعات دقیقی درباره سرعت فعالیت - لغزش - گسل ها دست بیابیم و سپس به صورت جداگانه آنها را بررسی کنیم. برای دسترسی به این اطلاعات باید به فناوری آن دست پیدا کنیم که به خاطر پاره ای از مسائل و ازجمله تحریم ها این دستگاه ها برای رصد های دقیق اکنون در ایران موجود نیست. اما به طور کلی با توجه به اینکه گسل شمال تهران از محله های شمالی تهران عبور می کند می توان گفت از جمله خطرناک ترین گسل های تهران است اما از طرف دیگر با توجه به اینکه گسل مشا گسل طویلی است از توان لرزه خیزی بالایی برخوردار است. براین اساس و اطلاعاتی که الان موجود است چنانچه این گسل فعال شود قادر خواهد بود زلزله ای به بزرگای 5/7 ایجاد کند، از طرف دیگر با توجه به اینکه نزدیک ترین نقطه تهران به گسل مذکور حدود 30 کیلومتر فاصله دارد بنابراین درصورت فعال شدن، گسل مشا قادر خواهد بود خسارات زیادی در تهران، به ویژه در شمال و شمال شرق آن به بار بیاورد.

درباره گسل شمال تهران بیشتر توضیح دهید. این گسل از کجا شروع و به کجا ختم می شود؟

گسل شمال تهران در سه قطعه کلی از حدود منطقه وردآورد در کرج در غرب تا روستای کلان در شمال شرق لواسان در انتهای شرقی خود ادامه دارد. در محل روستای کلان این گسل به گسل مشا می رسد.

شما به صراحت گفتید در تهران امکان هشدار قبل از زلزله وجود ندارد. درست است؟ اگر پاسخ مثبت است، پس آنچه در کوه های توچال توسط سازمان زمین شناسی حدود سه سال است که نصب شده چه کاربردی دارد؟ همچنین دستگاهی که مرکز تحقیقات مسکن می گوید آن را در پارک پردیسان نصب کرده و قادر است تا 30 ثانیه قبل از زلزله علامت بدهد، چیست؟

این دستگاه ها در تک ایستگاهی در یک نقطه نصب شده اند و البته این تک ایستگاه ها امکان رصد پیش نشانگری نمی دهند، یعنی امکان پیش بینی یا هشدار پیش هنگام نمی دهد ولی به عنوان یک وسیله علمی برای سازمان هایی که آنها را نصب کرده اند می توانند مورد استفاده برای سنجش های علمی - پژوهشی قرار گیرند.