سومین تولیدکننده گاز جهان چگونه در دام ناترازی افتاد؟ / از تولید به اتلاف

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو - حنانه فقیه منزه: ایران با داشتن 1.32 تریلیون مترمکعب گاز، دومین ذخایر بزرگ گاز جهان را در اختیار دارد و همزمان با تولید و مصرف بالای گاز، در صدر جدول تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان گاز طبیعی قرار گرفته است. ایران با تولید 256.7 میلیارد مترمکعب گاز در سال، سومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان است. علاوه بر این، با مصرف سالانه 242 میلیارد مترمکعب گاز، چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز طبیعی در جهان نیز به شمار می‌رود.

نمودار بالا نشان می‌دهد که ایران در کنار بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان گاز در جهان قرار دارد. رتبه بالای ایران در تولید گاز طبیعی در زمره مزیت‌های کشور به شمار می‌رود، اما نکته حائز اهمیت قرارگیری ایران در میان مصرف‌کنندگان بزرگ گاز جهان همچون آمریکا، روسیه و چین است. آمریکا با تولید 950 میلیارد مترمکعب گاز و اختصاص سهم 23.3 درصدی از کل تولید جهانی بزرگترین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان شناخته شده و روسیه با تولید 703 میلیارد مترمکعب و سهم 17.5 درصدی از تولید گاز جهان در رتبه دوم و چین با تولید 210 میلیارد مترمکعب و سهم 5.4 درصدی از کل تولید جهانی چهارمین تولیدکننده بزرگ گاز جهان در سال 2023 شناخته شده‌اند. ایران نیز با تولید 256.7 میلیارد مترمکعب که معادل 6.4 درصد کل تولید گاز طبیعی جهان در سال 2023 است به عنوان سومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان معرفی شده است.

از طرفی، آمریکا، روسیه، چین و ایران از بزرگترین مصرف‌کنندگان گاز طبیعی در جهان نیز هستند. بر اساس آخرین آمار، آمریکا با مصرف حدود 900 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در سال، رتبه اول را در بین کشورهای مصرف‌کننده دارد. روسیه با 450 میلیارد مترمکعب مصرف، در رتبه دوم قرار دارد، در حالی که چین با مصرف 390 میلیارد مترمکعب گاز در رتبه سوم قرار گرفته است. ایران نیز با مصرف 242 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی، جایگاه چهارم را در بین بزرگترین مصرف‌کنندگان این منبع انرژی به خود اختصاص داده است.

سه کشوری که ایران در مصرف گاز طبیعی با آن‌ها رقابت دارد، جز کشورهای پرجمعیت و شاخص اقتصادی بالا در جهان به شمار می‌روند. طبق داده‌های رسمی بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی ایالات متحده آمریکا در سال 2023 برابر با 27360.94 میلیارد دلار بوده که این رقم 25.95 درصد اقتصاد جهان را شکل می‌دهد. تولید ناخالص داخلی چین نیز در سال 2023 عددی معادل 17794.78 میلیارد دلار برآورد شده است که شامل 16.88 درصد از کل اقتصاد جهان است. تولید ناخالص داخلی روسیه که دومین مصرف‌کننده بزرگ گاز به شمار می‌رود 2021.42 میلیارد دلار بوده است. در این بین اما تولید ناخالی داخلی ایران در سال 2023 تنها 401.50 میلیارد دلار برآورد شده است که نشان دهنده اختلاف قابل توجهی با دیگر کشورهای بزرگ مصرف‌کننده گاز است. از طرفی جمعیت چهار کشور نامبرده شده نیز تفاوت بسیاری دارد، به عنوان مثال چین که در مصرف گاز یک پله پایین‌تر از ایران است، بیش از یک میلیارد نفر جمعیت دارد. ایالات متحده آمریکا و روسیه نیز به ترتیب دارای جمعیت 335 و 144 میلیون نفری هستند که بسیار بیشتر از ایران است. به عبارت بهتر، تولید و مصرف گاز در بین این سه کشور با شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی همخوانی دارد. اما این میزان از مصرف در ایران با در نظر گرفتن شاخص جمعیت و تولید ناخالص داخلی نشان دهنده مصرف بالای گاز در کشور است.

مقایسه اعداد بیان شده به وضوح نشان می‌دهد که با وجود تفاوت‌های فاحش در جمعیت و تولید ناخالص داخلی این چهار کشور، مصرف گاز به ویژه در ایران و چین تفاوت چندانی با یکدیگر ندارد. در واقع، این موضوع نشان از مصرف غیر بهینه و نادرست گاز در ایران دارد که به‌طور عمده ناشی از سیاست‌های ناکارآمد دولت و الگوهای مصرف نادرست مردم است.

مقایسه سبد انرژی چهار کشور بزرگ مصرف‌کننده گاز نیز تصویر واضح‌تری از وضعیت مصرف گاز در ایران می‌دهد. در حالی که بیش از 70 درصد سبد انرژی ایران به گاز طبیعی وابسته است، کشورهای دیگر به مراتب از این منبع انرژی به شکل بهینه‌تر استفاده می‌کنند. طبق گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی، سهم گاز طبیعی در سبد سوخت آمریکا، روسیه و چین به ترتیب 35، 52 و 7.8 درصد است که در مقابل سهم بیش از 70 درصدی گاز در سبد سوخت ایران بسیار کمتر است. در حقیقت، در این کشورها سهم منابع انرژی دیگر نظیر نفت، زغال سنگ و انرژی‌های تجدیدپذیر و حتی انرژی هسته‌ای در سبد انرژی بیشتر است که همین موضوع به آن‌ها اجازه می‌دهد تا در قسمت‌های مختلف خانگی، صنایع و نیروگاهی از گاز کمتری استفاده کنند. در حالی که ایران هنوز به شدت به گاز طبیعی وابسته است و بخش زیادی از این منبع انرژی به‌صورت غیر بهینه مصرف می‌شود.

یکی از دلایل اصلی مصرف بالای گاز در ایران، وابستگی شدید بخش‌های مختلف به گاز طبیعی به عنوان منبع اصلی انرژی است. در واقع، گاز طبیعی در بسیاری از صنایع و بخش‌های کشور به عنوان سوخت اصلی استفاده می‌شود، که درنهایت این وابستگی باعث افزایش مصرف در ایران شده است. به طور مثال، نزدیک به 50 درصد از گاز مصرفی ایران در بخش‌های خانگی، تجاری و صنایع غیرعمده مصرف می‌شود. در این بخش علاوه بر الگوی نادرست مصرف توسط مردم، سیستم‌های گرمایشی و تجهیزات ساختمانی کارایی مناسبی ندارند که نتیجه آن مصرف بالای انرژی و اتلاف گاز است.

علاوه بر این، نیروگاه‌های تولید برق ایران نیز به دلیل فرسودگی و بی‌توجهی به بازسازی آن‌ها، بخش قابل توجهی از گاز طبیعی را مصرف می‌کنند. بر اساس آمار، نیروگاه‌ها تقریباً 32 درصد از کل گاز مصرفی کشور را مصرف می‌کنند. راندمان پایین نیروگاه‌ها در ایران در کنار اتلاف انرژی قابل توجه در این بخش باعث هدر رفت سالانه 20 مترکمعب گاز می‌شود که در صورت صادرات یا استفاده از آن در صنایع سودده، می‌توانست منفعت بیشتری برای کشور داشته باشد.

در مجموع، این دو بخش یعنی بخش خانگی و نیروگاه‌ها به تنهایی حدود 80 درصد از گاز طبیعی کشور را مصرف می‌کنند و بخش عمده‌ای از این مقدار به دلیل مصرف نادرست توسط مردم و راندمان پایین نیروگاه‌ها اتلاف می‌شود.