شعر آیینی یک‌پیام‌رسان است / محدودیتهایی که بانوان شاعر آیینی دارند
الهام نجمی می‌گوید یکی از علت‌های مهم کم‌بودن حضور زنان شاعر در حوزه شعر آیینی، کم‌کاری خودشان است و به‌علاوه در این‌زمینه با محدودیتهایی هم روبرو هستند.
الهام نجمی می‌گوید یکی از علت‌های مهم کم‌بودن حضور زنان شاعر در حوزه شعر آیینی، کم‌کاری خودشان است و به‌علاوه در این‌زمینه با محدودیتهایی هم روبرو هستند.
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و اندیشه: پس از گفتگویی که با فاطمه نانیزاد درباره سرودن شعر آیینی توسط بانوان داشتیم، این‌بار با الهام نجمی دیگر بانوی شاعر به گفتگو نشستیم. بهانه این گفتگو هم ایام فاطمیه و سرودن شعر آیینی توسط بانوان بود. متن گفتگو با نانیزاد در پیوند «وظیفه‌مان در شعر آیینی سنگین‌تر از شاعران مرد است / باران گرفته، صورت دیوارها تر است» قابل دسترسی و مطالعه است.
الهام نجمی از شاعران جوان شعر آیینی و مقاومت است که دو اثر «کتاب ارادت» و «همسفر قاصدک‌ها» را در کارنامه دارد.
مشروح متن گفتگو با این‌شاعر در ادامه می‌آید:
* خانم نجمی وقتی می‌خواستیم خانم هایی که کتاب شعر آئینی دارند را دعوت کنیم که صحبت کنند. انگشت شمار خانم های شاعر را پیدا کردیم که کتاب شعر آئینی داشته باشند اما در هر انتشارات، حوزه و محفلی که بروید یک سری آقایان شاعر را می‌بینید که حتما کتاب شعر آئینی دارند. و این واقعا چالش است که چرا خانم ها کتاب شعر آئینی ندارند. در حالی‌که می‌بینیم فعالیت شان در این حوزه زیاد است. یعنی در هر محفل و جلسه آئینی و به هر صورت تعداد زیادی از خانم ها هستند که شعر آئینی دارند اما کتاب ندارند.
شاید به این‌دلیل است که خانم ها محتاط تر هستند و یک مقدار حساسیت برای آنها بیشتر است؛ از نظر اینکه شاید مقبولیتی از سوی مخاطب نداشته باشد. خانم ها حساس تر از آقایان هستند و شاید خیلی خوب حمایت نمی‌شوند. اگر خانم ها را بیشتر حمایت کنند، مطمئنا خانم های شاعری داریم که شاید مرتبه شعری شان از آقایان هم بهتر و بالاتر باشد، هم از نظر علمی و هم محتوایی کارهای خوب و قابل قبولی داشته باشند.
* بین آقایان شاعر، به‌نظرتان کسانی هستند که حامی شعر بانوان باشند؟
بله، دکتر اسماعیلی و سعیدی‌راد را داریم که واقعا از خانم‌های شاعر حمایت می‌کنند. البته خود خانم ها هم باید مطالبه گری داشته باشند و بخواهند به این سمت بروند که آثار خوبشان عرضه شود و حمایت شوند.
* پس ارگانی هست که ازشاعران خانم حمایت کند. حالا چه‌قدر از خانم ها هستند که از این ظرفیت استفاده کردند؟
اگر بحث‌مان درباره شعر آئینی باشد، تعداد کمی از این‌ظرفیت استفاده کرده‌اند.
*حلقه مفقوده همین است. ظرفیت حمایت وجود دارد اما خانم ها وارد این عرصه نمی‌شوند و کتاب خوب از خانم‌ها نداریم.
جاهایی مثل مجمع شاعران اهل بیت می‌تواند حمایتگر قوی ای در این زمینه باشد. حلقه طوبی مختص شعر زنان است و می تواند حمایتگر برای خانم ها باشد و درآنجا شاعران خانم خوبی و قوی در این جلسات هستند و حیف است که این شعرها گردآوری نشود. تمام این‌ها اگر کنار هم جمع شوند می‌توان یک میراث ماندگار از شعر زنان آئینی داشت که ان شاءالله سال‌های بعد این‌شعرها را بخوانند و ببینند در زمان ما و در این دوره چه‌قدر به شعر آیینی و مفاهیمش توجه می‌شده است؛ همانطور که ما شعر شاعران گذشته خود را می‌خوانیم و به آنها افتخار می‌کنیم.
نکته ای که وجود دارد این است که ما خانم‌های شاعر آئینی و خانم‌های شاعر زیاد داریم اما به جز تعداد محدودی از خانم ها، شاعری در دوره صدساله ثبت نشده است. شاعر خانمی که ثبت و ماندگار شده‌اند، تعداد محدودی دارند. پیش از انقلاب حمایتی از جایگاه زن به آن‌صورت که باید در فضاهای فرهنگی و فاخر و جایگاه و ارزش زن حفظ و دیده بشود، نمی‌شد. البته گاهی اوقات هم مساله فقط مربوط به حمایت نیست. بلکه مربوط به جنگیدن است. زندگی جنگ است و تلاش و مقاومت. توانایی و انرژی زیادی باید گذاشته شود تا نتیجه به دست بیاید. خانم ها این کار را نکردند. با وجود اینکه می دانیم بعد از انقلاب به شعر زنان اهمیت داده شد و زنان در جلسات بیت رهبری حضور داشتند، با تمام این حرف ها می بینیم که خانم ها در برخی جاها دیگر حضور ندارند.
ما نمی‌توانیم بگوییم 20 سال پیش جلساتی برگزار می شد که خروجی اش خانم هایی هستند که مثلا الان 40 ساله هستند. در 60 سالگی کمتر می شوند و در 70 سالگی نیستند و ابدا حضوری ندارند. پس کجای کار خانم ها و ما ایراد دارد؟ یک سری خانم های شاخص بعد از انقلاب مثل سپیده کاشانی و سیمین دخت وحیدی وطاهره صفار زاده بودند که تا قبل از کرونا هم با خانم های شاعر ارتباط داشتند و راهنمایی‌شان می کردند. بعد از کرونا، به علت کهولت سن باعث ایجاد فاصله شد و ارتباط با آنها سخت شد.
در مجموع شاید اصل مساله را باید این‌طور طرح کنیم که خانم ها علاوه بر علایق خودشان، به ادبیات هم اهمیت بدهند.
متأسفانه یک آقا محدودیت‌های بانوان، را ندارد و به راحتی می‌تواند در جلساتی که دوست دارد، شرکت کند و به فعالیت‌های خودش بپردازد درحالی‌که خانم‌ها اجازه ندارند حتی در جلساتی که از طریق صدا و سیما دعوت می‌شوند، حضور پیدا کنند و می‌گویند همسرشان دوست ندارد که جلوی دوربین و در جلساتی که آقایان حضور دارند، بروندمتأسفانه یک آقا محدودیت‌های بانوان، را ندارد و به راحتی می‌تواند در جلساتی که دوست دارد، شرکت کند و به فعالیت‌های خودش بپردازد درحالی‌که خانم‌ها اجازه ندارند حتی در جلساتی که از طریق صدا و سیما دعوت می‌شوند، حضور پیدا کنند و می‌گویند همسرشان دوست ندارد که جلوی دوربین و در جلساتی که آقایان حضور دارند، بروند. این مسئله را در رابطه با بسیاری از خانم‌های مؤمن و شاعران دیده شده ولی متأسفانه خانم‌ها این محدودیت‌ها را به‌خصوص در خانواده‌های مذهبی دارند که آقایان ندارند و این خانم‌ها حیف هستند. به طور مثال یکی از دوستان می‌گوید که یکی دو جلسه به کنگره رفته و همسرش دیده که به او توجه می‌شود، متأسفانه ناراحت شده درحالی‌که این مساله باید برای آقایان جا بیفتد که وقتی می‌بینند همسرشان بیرون از خانه می‌رود و به هنرش توجه می‌شود، باید به خودشان این را بقبولانند؛ بنابراین همسران حمایتگر نقش بسیاری در پیشرفت شعر بانوان شعر آیینی خواهند داشت.
با توجه به وجود چنین محدودیتهایی ولی باز هم فعالیت خانم‌ها حتی خانم‌های مذهبی در حوزه شعر غیرآیینی بیشتر است و وقتی تبدیل به حوزه مذهبی می‌شود با وجود آنکه شاید حوزه معتبرتری برای نکات مورد اشاره باشد، فعالیت‌شان محدود می‌شود. به نظر من شاید یک علت این است که یک ترس در دل فرد به وجود می‌آید که دست و پا را می‌بندد؛ اینکه من که وارد این حیطه شده‌ام نباید خیلی از کارها را انجام دهم و رفتارم بیشتر زیر ذره‌بین است و باید بیشتر مراقب صحبت‌هایم باشم که خود عامل بازدارنده نسبت به بسیاری از رفتارها باشد. چند وقت پیش یک نفر به من می‌گفت انتظارات از شما که در این زمینه‌ها و حیطه هم شعر آیینی و هم شعر پایداری کار می‌کنید، فرق دارد. شاید این مساله باعث شود به طور مثال من در یک جلسه شعر آیینی حضور پیدا کنم که سطح اعتقادی افراد متفاوت‌تر است، نه فقط صرف حضور، بلکه برای آنکه از شعر آنها استفاده کنم؛ به من خرده بگیرند که چرا فلان جا رفته‌اید. به نظر می‌رسد این مسئله برای خانم‌ها نسبت به آقایان سخت‌تر است و آقایان خیلی راحت‌تر با این مسائل کنار می‌آیند.
* چه چیزی باعث شد شما جسارت حضور در جلسات شعر آیینی را پیدا کنید و مسئولیت این را که زیر ذره‌بین هستید و توجه‌ها و حساسیت‌ها نسبت به شما بیشتر می‌شود، قبول کنید؟
به نظر من، شعر آیینی شعر متعهدی است که اگر بخواهید وارد آن شوید باید به خودتان این نهیب را بزنید که من باید ارادت و تعهد خودم را نسبت به دین خود حفظ کنم. خداوند این لطف را نسبت به من داشته و من این استعداد را دارم که بتوانم ارادت قلبی خود را به ائمه اطهار و دین اسلام که پذیرفته‌ام، با کلماتم ادا کنم. بنابراین چرا این کار را نکنم؟
باید به خودتان این نهیب را بزنید که من باید ارادت و تعهد خودم را نسبت به دین خود حفظ کنم. خداوند این لطف را نسبت به من داشته و من این استعداد را دارم که بتوانم ارادت قلبی خود را به ائمه اطهار و دین اسلام که پذیرفته‌ام، با کلماتم ادا کنم. بنابراین چرا این کار را نکنم؟ باید حتما در این راه ادب حفظ شود و نمی‌توان این مسائل را به سادگی کنار هم گذاشت و به اسم شعر آیینی منتشر کرد و گفت که به طور مثال من این شعر را برای حضرت زهرا (س) نوشته‌ام. چون آنقدر ساحت حضرت زهرا (س) مقدس است که دست و پای همه شاعران می‌لرزد که بخواهند هر کلمه‌ای را استفاده کنند و نمی‌توان در اینجا هر خیالی را راه داد.
* قبول دارید یکی از سخت‌ترین ساحت‌ها برای شعر گفتن، حضرت زهرا (س) و حضرت علی (ع) است؟
بله. سخت است ولی وقتی به نتیجه می‌رسد، شیرین و لذت‌بخش خواهد بود. به نظر می‌رسد تا زمانی که آنها نخواهند، نمی‌توان کاری انجام داد؛ این لطفشان است و به جز این هم نمی‌توان چیز دیگری گفت. الحمدالله لطف این بزرگواران شامل حال همه است ولی به هر کسی با یک نحوی لطف خودشان را نشان می‌دهند. ممکن است کسی مثل استاد (حسن) روح‌الامین و (محمود) فرشچیان با نقاشی‌اش، یک نفر با ساختن فیلمی با استاد داوود میرباقری یا یک نفر با شعر، کلمات و داستانش لطف خودش را نشان دهد. به طور مثال استاد مهدی شجاعی نویسنده کتاب است و لطف خودش را با توجه به استعداد هر کسی نشان می‌دهد و به نظر می‌رسد این مسائل نمی‌تواند باعث این شود که از این فضا دور شویم.
اگر ما وارد این فضا نشویم و پیام را نرسانیم، پس چه کاری می‌توانیم انجام دهیم؟ به نظر من شعر آیینی یک پیام‌رسان است. وقتی در روز عید غدیر برای من پیام تبریک آمد، پیام خودش مبنی بر ولایت امیرالمؤمنین را ابلاغ کرد. حسان در روز عید غدیر برای حضرت علی (ع) شعری سروده که تأثیرگذاری آن، نشان‌دهنده عظمت شعر است. شاید شعری که وی در وصف امیرالمؤمنین (ع) برای روز غدیر خواند، باعث هیجان بیشتر مردم شود و به وجد بیایند. کلمات زیبایی که کنار هم می‌نشینند، قلب را به تسخیر خودش درمی‌آورد. در چنین شرایطی شعر ماندگارتر خواهد بود چرا که شعر یک اثر هنری است و ثابت شده که ماندگار است. به نظر من نباید از آن دور شد ولی باید با علم و طهارت به سمتش رفت؛ نه اینکه بگوییم چون من این استعداد را دارم پس می‌توانم بنویسم درحالی‌که باید علم آن را هم یاد بگیریم و شاگردی و از محضر اساتید استفاده کنیم و بدانیم چه‌طور باید ابراز ارادت داشته باشیم.
* آیا شعر آیینی مردان تفاوتی با شعر آیینی زنان دارد؟
به نظر من در جاهایی از نظر لطافت مادرانه و زنانه، شعر آیینی مردان با شعر آیینی زنان تفاوت دارد. شاید نگاه یک زن به طور مثال به واقعه عاشورا خیلی احساسات زیبایی داشته باشد. نمی‌گویم زیبایی شعر آیینی کمتر است ولی نگاه به حضرت رباب (س)؛ خانمی که خودش مادر است و شاعری که حس مادرانه را با تمام وجودش درک کرده مطمئنا با یک آقا متفاوت‌تر است. وقتی یک خانم می‌خواهد از زبان حال حضرت رباب و حضرت زینب (س) هنگام صحبت با امام حسین (ع) یا برای حضرت زینب (س) بنویسد، زاویه دیدش فرق خواهد داشت. اگر یک خانم بخواهد از زبان حال حضرت رقیه با امام حسین (ع) با دید دخترانه بنویسد، قطعا متفاوت‌تر است. به نظر من شاید خداوند آن احساس و خیال را بیشتر در خانم‌ها به ودیعه گذاشته ولی باید از آن استفاده و آن را شکوفا کنند.
*به جز ویژگی احساسات که شاید ظرافت‌های احساسی زنانه در آن وجود داشته باشد، شعر زنان باید چه ویژگی داشته باشد؟
می‌خواهیم یکسری مجموعه ویژگی داشته باشیم نه اینکه فقط بخواهیم به شعر آیینی نگاه کنیم بلکه در هر زمینه‌ای، گاهی تأثیر عاطفه زنانه بیشتر و غلیظ‌تر است ولی به یکسری ویژگی‌ها از جمله ویژگی‌های شعر زنانه آیینی نیاز داریم. اگر عاطفه زنانه حذف شود، ویژگی دیگری در شعر زنانه وجود دارد؟ اگر عاطفه زنانه حذف شود، قطعا ویژگی دیگری وجود خواهد داشت.
* به‌نظرتان وضعیت شعر آیینی بانوان چه‌طور است؟
به نظرم الان می توانیم بگوییم نسبتا خوب است. چون خانم ها خوب فعالیت دارند ولی این‌مساله هنوز به حد اعلی خودش نرسیده است.
* منظورتان از نظر کیفیت است؟ یعنی فکر می‌کنید هنوز مانده به سطح آقایان برسند؟
به سطح آقایان که نه، به نظرم هستند خانم هایی که واقعا شاخص خوب هستند نمونه اش مثلا خانم دکتر مستشامی. خانم‌هایی داریم که شعرشان واقعا خوب است ولی این‌حوزه هنوز جای کار زیادی دارد.
* آسیب‌هایی در زمینه شعر آیینی هست که زن و مرد نمی‌شناسند. به‌نظرتان این‌حوزه را چه آسیب‌هایی تهدید می‌کند؟
طبیعتا نباید از هر کلمه و واژه‌ای استفاده کنیم. کمی پیش‌تر از خانم سادات هاشمی شنیدم که هر شعری که می‌خواهد برای اهل بیت بگوید، از سه‌چهار روز پیش‌ترش مطالعه متمرکز می‌کند.
* بله مطالعه منابع هم خیلی مهم است. شما چه منبعی دارید؟
ببینید، ممکن است برای یک صحنه از عاشورا روایت‌های مختلفی وجود داشته باشد. شما باید بدانید چه روایتی موثق‌تر است. باید به آن رجوع کنید و از همان در شعرتان استفاده کنید؛ به‌ویژه در نقل‌قول‌هایی که داریم از زبان حضرات معصومین حرف می‌زنیم. باید مطالعه کنیم و حساسیت‌مان را روی کلمات بالا ببریم.
کتاب «منتهی‌الامال» اثر شیخ عباس قمی خیلی به من کمک کرد. این‌کتاب، کتاب موثقی است و می‌توانید روی کلمه به کلمه‌اش با اطمینان تکیه کنید. کتاب دیگر، «فاطمیه ماثور» اثر حجت الاسلام محسن حنیفی است که کتاب واقعا زیبایی است. کتاب «نامه‌های فضه» هم از دیگر منابعی است که از آنها استفاده کرده‌ام. این‌کتاب از زبان فضه خادم حضرت زهرا (س) ست.
* به‌نظرتان نقش زنان در رفع این‌آسیب‌ها چه‌طور است؟
خانم‌ها خیلی نمی‌توانند در این‌زمینه همپای آقایان قدم بردارند. اما در کل، این‌مساله آسیب‌ها چیزی نیست که بخواهیم در ساحت زن و مرد تفکیک‌اش کنیم.
* یعنی می‌گویید جنسیتی نیست؟ نباید آسیب‌زدایی را توسط بانوان و آقایان جدا کنیم؟
بله. اگر بحث‌مان ساحت شعر آیینی باشد، نمی‌توانیم جدا کنیم و بگوییم فلان‌کار فقط مختص آقایان است یا بانوان. به‌نظرم نباید ساحت شعر را خیلی جنسیتی دید.
مثلا خانم مرضیه عاطفی می‌گفت هر هفته از سمنان با قطار به تهران می‌آمده تا در جلسات استاد حسینی شرکت کند. علاقه‌ای که داری و تلاشی که می‌کنی، باعث پیشرفت شعرت می‌شود و خیلی تاثیرگذار است. بالاخره آدم باید به خودش سختی بدهد و خدا هم او را کمک می‌کند. شاعر باید در جلسات مختلف شرکت کند و استادان مختلف ببیند* پس اگر نخواهیم نگاه جنسیتی داشته باشیم، چرا ابتدای صحبت گفتید زنان نتوانسته‌اند همپای مردان در شعر آیینی حضور داشته باشند؟
چون کم‌کاری از خودشان بوده است.
* بله. این‌بحث کم‌کاری هم جالب است.
البته نمونه‌هایی هم داریم که خوب کار و تلاش کرده‌اند. مثلا خانم مرضیه عاطفی می‌گفت هر هفته از سمنان با قطار به تهران می‌آمده تا در جلسات استاد حسینی شرکت کند. علاقه‌ای که داری و تلاشی که می‌کنی، باعث پیشرفت شعرت می‌شود و خیلی تاثیرگذار است. بالاخره آدم باید به خودش سختی بدهد و خدا هم او را کمک می‌کند. شاعر باید در جلسات مختلف شرکت کند و استادان مختلف ببیند. اما خب، خانم‌ها به‌دلایل مختلفی مثل همسر، بچه، خانه و زندگی و... کم‌کاری می‌کنند. باید این‌موارد را مدیریت کرد.
* خانم نجمی آیا برای حضرت زهرا (س) شعر گفته‌اید؟
بله توفیق این را داشتم که برای حضرت زهرا (س) چند شعر بگویم که در کتابم موجود است. یک ترکیب‌بند برای شهادت حضرت زهرا (س) داشتم.
* به‌نظرتان در روزگار خودمان، چه خانم شاعری هست که کارش نمونه است؟
به نظر من، خانم مستشار نظامی، ترکیب‌بندهایی می‌نویسند که قابل توجه و خوب‌اند. واقعا این ترکیب‌بندها همانطور که رهبر انقلاب گفتند به جان و دل آدم می‌نشیند و وقتی کتابشان را به دست می‌گیرید، نمی‌توانید آن را زمین بگذارید.
* دیگر چه‌کسانی؟
فریبا یوسفی و پانته‌آ صفایی هم شعرهای آیینی زیبایی دارند؛ به‌خصوص شعرهایی که درباره حضرت زهرا (س) سروده‌اند.
* دوست دارید به مسیر کدام‌یک از این‌شاعران بروید؟
خانم مستشارنظامی. ایشان زن فوق‌العاده و پرانرژی‌ای است. آدم از مدیریت و خلاقیت ایشان حیرت می‌کند. سعه صدر و آرامش زیادی هم دارد.
* یک‌سوال! شما بعد از شعری که برای حضرت زهرا (س) سرودید، عنایت و تاثیر ایشان را در زندگی‌تان دیدی؟
قطعا خیلی زیاد. دو سال پیش بیمار شده بودم و حالم به‌قدری بد بود که نمی توانستم حتی خودکار یا گوشی را برای تایپ به دست بگیرم. خیلی ناراحت بودم. حدود یک ماه به ایام فاطمیه مانده بود و همین طور که حالم بد بود و روی تخت دراز کشیده بودم به گریه افتادم گفتم انگار دیگر تمام شده و ذهنم کاملا پاک شده است. با خودم فکر کردم دیگر نمی‌توانم چیزی بنویسم و ذهنم کاملا تهی است. اما همان‌شب در خواب، یک‌خانم آمد به من گفت چیزی‌ات نیست و حالت خوب است. وقتی هم جواب سی‌تی‌اسکن‌ام آمد، دیدم واقعا چیزی نیست و حالم خوب است.
چند روز بعد در حالی که نمی‌توانستم جواب تلفن را بدهم، یکی از دوستان تماس گرفت و گفت برای حضرت زهرا (س) شعری داری؟ که گفتم در حال نوشتن یک‌شعر هستم. آن‌دوست گفت شبکه افق خواسته یک‌شاعر را برای برنامه‌های دعوت کنیم. موضوع برنامه هم حضرت زهرا (س) بود. من این‌مساله را این‌گونه پیش خودم تحلیل کردم که یک‌دعوت از طرف حضرت زهرا (س) است و فکر کردم از من خواسته‌اند در این راه تلاش کنم.
