شکست پروژه اشتغالزایی با پتروشیمی‌ها
صنعت پتروشیمی یکی از مهم‌ترین صنایع ایران به‌شمار می‌رود. این صنعت در کشور ما موتور محرک توسعه اقتصادی بوده و در سال‌های اخیر رشد بسیار مطلوبی داشته و اگرچه هنوز راه زیادی تا شکوفایی این صنعت باقی است، اما در سال‌های اخیر این صنعت توانسته با رشدی مطلوب به ارز‌آورترین صنعت ایران تبدیل شود.
فرهیختگان: صنعت پتروشیمی در هیچ کجای دنیا راه‌حل اشتغالزایی محسوب نمی‌شود و باید در کشور ما نیز با چنین دیدی به آن نگاه شود. براساس رتبه‌بندی سازمان ملل، صنعت پتروشیمی در بین 29 صنعت، در رتبه آخر اشتغالزایی قرار گرفته است که نشان می‌دهد، رفع بیکاری با احداث پروژه‌های جدید پتروشیمی خواب و خیالی بیش نیست. در سلسله مراتب قدرت در کشور ما، برای جذب رای یا هر هدف دیگری که شده، منتخبان و کاندیدا‌ها، پتروشیمی را از محوریت شعار‌های خود نمی‌اندازند، اما این رویه باید تغییر به توسعه صنایع پایین‌دستی بسط داده شود. بررسی‌های «فرهیختگان» از 6 هلدینگ پتروشیمی فعال در بازار سرمایه نشان می‌دهد که تعداد کارکنان این صنعت چیزی در حدود 63 هزار نفر است، این درحالی است که بیش از 140 شرکت زیرمجموعه این هلدینگ‌ها هستند. از طرفی 28 پتروشیمی فعال در بازار سرمایه نیز جمعا 25 هزار نیروی کار را در خود جای داده‌اند. مجموع سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در این صنعت نیز طی سالیان 79 میلیارد دلار بوده است. بنابراین میانگین تعداد نیروی کار هر شرکت فعال در این صنعت به‌طور میانگین کمتر از 500 نفر بوده و براساس اشتغال ایجادشده، هزینه ایجاد هر شغل 30 میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. این درحالی است که میانگین تعداد کارکنان هر شرکت در صنعت نساجی در حدود 900 نفر، در صنعت کانی‌های فلزی 2600 نفر، در کانی‌های غیرفلزی 1000 نفر و در فلزات اساسی در حدود 3500 نفر بوده است. بنابراین صنعت پتروشیمی سرمایه‌بر بوده و زمانی می‌تواند صنعتی اشتغال‌زا و عامل تسریع رشد اقتصادی باشد، که اشتغالزایی را صرفا در احداث یک مجتمع پتروشیمی خلاصه نکنیم؛ بلکه آن را درقالب مجموعه‌ای که شامل یک مجتمع پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی استفاده‌کننده از محصول تولیدی آن مجتمع هستند، ترسیم کنیم. نمونه قابل تامل این وضعیت، منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر است که با داشتن 28 مجتمع پتروشیمی، در حوزه اشتغال موفقیت چندانی به‌دست نیاورده است. درمجموع باید متذکر شویم احداث پتروشیمی‌ها صرفا باید با اهداف آمایش سرزمین، رعایت مسائل زیست‌محیطی و سایر مولفه‌های فنی و توجیهات اقتصادی صورت گیرد و نباید به‌عنوان اهرم جذب رای در دست نمایندگان مجلس و گروه‌های ذی‌نفع قرار گیرد.
پتروشیمی درجهت اشتغالزایی نیست
صنعت پتروشیمی یکی از مهم‌ترین صنایع ایران به‌شمار می‌رود. این صنعت در کشور ما موتور محرک توسعه اقتصادی بوده و در سال‌های اخیر رشد بسیار مطلوبی داشته و اگرچه هنوز راه زیادی تا شکوفایی این صنعت باقی است، اما در سال‌های اخیر این صنعت توانسته با رشدی مطلوب به ارز‌آورترین صنعت ایران تبدیل شود. این صنعت تا پایان نیمه‌سال 1400 شمسی با 70 مجتمع تولیدی در سرتاسر کشور با تمرکز بر هاب‌های عسلویه و ماهشهر، روزانه حدود یک‌میلیون بشکه معادل نفت‌خام از انواع سوخت و خوراک‌های مایع و گازی را به 40 میلیون تن محصول نهایی در زنجیره های مختلف تبدیل می‌کند. این مواد درنهایت به 34 میلیون تن محصول نهایی تبدیل می‌شود که براساس اطلاعات سال 99 تقریبا 14 میلیارد دلار ارزش دارد و 9 میلیارد آن صادر می‌شود و 5 میلیارد دلار نیز در داخل کشور به فروش می‌رسد. کشور ما با در اختیار داشتن بیش از 33 تریلیون مترمکعب ذخایر متعارف گاز طبیعی و 157 میلیارد بشکه ذخایر قابل برداشت نفت‌خام، از پتانسیل و مزیت نسبی مناسبی برای این صنعت برخوردار است و نه‌تنها دارای خوراک کافی نفت و گاز بوده، بلکه به‌دلیل سواحل طولانی، امکان صادرات محصولات پتروشیمی را نیز دارد.
چنین مزیت‌هایی موجب‌شده، ساخت مجتمع‌های پتروشیمی همواره یکی از گزینه‌های مسئولان برای محرومیت‌زدایی و اشتغالزایی باشد. درواقع مزیت‌های بی‌بدیل صنعت پتروشیمی در ایران موجب‌شده، تا این صنعت همواره به‌عنوان یکی از صنایع اشتغال‌زا معرفی شود. به‌عنوان مثال «ایجاد 200 هزار شغل مستقیم و 400 هزار شغل غیرمستقیم به ازای تولید هر یک میلیون تن محصولات پتروشیمیایی» شعار یکی از کاندیدا‌های انتخاباتی در دوره‌های قبل انتخابات ریاست‌جمهوری بوده و حتی در دوره اخیر نیز در بسیاری از صحبت‌ها قرعه حل بیکاری کشور را به نام صنعت پتروشیمی می‌زدند. در‌عین حال نمایندگان مجلس نیز برای جمع‌آوری رای در حوزه انتخابیه خود به‌دنبال کسب مجوز احداث پتروشیمی می‌روند و به‌طور کلی رویه احداث پتروشیمی یک سیاست غلط برای پاسخگویی به همه نیاز‌های اقتصادی از جمله اشتغالزایی شده است. کارشناسان و فعالان صنعت پتروشیمی عقیده دارند اصولا هدف نخست ایجاد صنایع پتروشیمی در هیچ کجای دنیا ایجاد اشتغال نبوده و در ایران نیز نباید این‌گونه باشد. علاوه‌بر این ایجاد اشتغال از طریق تکمیل زنجیره تولید در صنعت پتروشیمی نیز آنچنان که در اعداد و ارقام‌ها توسط مسئولان ذکر می‌شود، امکان‌پذیر نخواهد بود. سوالی که در پی بحث‌های ایجادشده مطرح می‌شود این است که توان صنعت پتروشیمی در ایجاد اشتغال در کشور چقدر بوده و با چه هزینه‌ای این کار انجام شده است؟ درمجموع می‌توان رویه فعلی را ادامه داد؟
تعداد کارکنان هر مجتمع پتروشیمی چند نفر است؟
در مقاطعی، تصویب و ساخت مجتمع‌های پتروشیمی در نقاط مختلف کشور اوج گرفت، به‌طوری که نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی و استانداران و فرمانداران، برای برداشتن گامی مثبت درجهت رونق اقتصادی و اشتغالزایی در حوزه انتخابیه یا حوزه فعالیت خود، همواره به‌دنبال گرفتن مصوبه احداث مجتمع‌های تولیدی بزرگ بوده‌اند که در این بین، مجتمع‌های پتروشیمی جزء اولویت‌های اصلی بوده است. نیمه‌کاره ماندن برخی مجتمع‌های پتروشیمی حاصل چنین رویکردی بود. در‌مورد برخی مجتمع‌های پتروشیمی هم که تکمیل شد، انتظارات نادرستی در بین ساکنان مناطق میزبان این مجتمع‌های پتروشیمی در‌مورد اشتغالزایی ایجاد شده بود که عموما به‌دلیل ماهیت صنعت پتروشیمی، انتظارات و توقعات صحیحی نبود؛ چراکه یک مجتمع پتروشیمی به‌تنهایی نمی‌تواند اشتغالزایی بالایی داشته باشد. اصولا صنایع پتروشیمی به‌عنوان صنایعی سرمایه‌بر شناخته می‌شوند که نسبت به میزان سرمایه‌گذاری انجام‌شده اشتغالزایی چشمگیری به همراه ندارند و این مهم یک اصل پذیرفته شده در سیاستگذاری کشورهای دیگر است. سازمان ملل متحد اخیرا طی گزارشی به رتبه‌بندی صنایع از 1 تا 29 (به‌لحاظ اشتغالزایی) پرداخته که درنهایت صنعت پتروشیمی به‌عنوان رتبه آخر اشتغالزایی شناسایی شده است. در این رتبه‌بندی صنعت پوشاک، صنعت کفش، صنعت سفال و چینی، صنعت مبلمان و صنعت منسوجات رتبه‌های اول تا پنجم کاربر بودن یا همان اشتغالزایی را به‌دست آوردند، صنایعی که در کشور ما لااقل تا سال‌های اخیر توجه جدی بدان نشده است. بررسی آخرین اطلاعات صنعت پتروشیمی نشان می‌دهد که تعداد کارکنان 28 شرکت پتروشیمی فعال در بازار سرمایه درمجموع 25 هزار 919 نفر بوده که درواقع به‌صورت میانگین در هر پتروشیمی شاهد به‌کارگیری 925 نفر بوده‌ایم. این درحالی است که اشتغالزایی در این شرکت‌ها چندان پایدار نبوده به‌طوری که درمجموع این 28 شرکت، در حدود 5 هزار و 305 نفر به‌صورت رسمی و 20 هزار و 358 نفر درقالب قرارداد‌های موقت، مدت موقت، پیمانی یا شرکتی مشغول به‌کار شده‌اند. اینها درحالی است که با نگاهی به صنایع دیگر بورسی متوجه اشتغالزایی پایین پتروشیمی‌ها می‌شویم. به‌عنوان مثال میانگین تعداد کارکنان هر شرکت در صنعت نساجی در حدود 900 نفر، در صنعت کانی‌های فلزی 2600 نفر، در کانی‌های غیرفلزی 1000 نفر و در فلزات اساسی در حدود 3500 نفر بوده است. همه اینها درحالی است که شاید در حین ساخت یک مجتمع پتروشیمی بیش از 2 هزار نفر مشغول کار باشند، اما پس از تکمیل و افتتاح پروژه، تعداد شاغلان آن براساس آماری که می‌بینیم به نصف این میزان نیز نمی‌رسد.
هر پتروشیمی کمتر از 500 نفر اشتغالزایی دارد
آمار اشتغالزایی صنعت پتروشیمی باتوجه به حجم مجتمع‌ها و همچنین نوع فعالیت آنها متفاوت است، همانطور که در جدول می‌بینیم، پتروشیمی شازند (شاراک) با داشتن 3 هزار و 179 کارکن بیشترین اشتغالزایی را در بین شرکت‌های پتروشیمی داشته است. در رده‌های بعدی نیز پتروشیمی مارون با 2849 نفر، امیرکبیر با 2458 نفر و پتروشیمی تندگویان و پردیس به‌ترتیب 2280 و 2073 نفر قرار دارد. پتروشیمی دهدشت، پتروشیمی گلستان، پتروشیمی جهرم، پتروشیمی داراب، پتروشیمی فسا، پتروشیمی ممسنی و پتروشیمی کازرون نیز شرکت‌هایی هستند که با کمتر از 100 کارکن به تولیدات محدود محصولات پتروشیمی مشغول بوده‌اند. حتی اگر 6 هلدینگ صنعت پتروشیمی کشور را نیز بررسی کنیم، به آمار‌های جذابی از اشتغالزایی آنها برنمی‌خوریم. درحال حاضر به‌جز 28 شرکتی که رتبه‌بندی آن در جدول یک آمده که در زمینه تولیدات پتروشیمی مشغول هستند، 6 هلدینگ یا همان شرکت‌های سرمایه‌گذار نیز وجود دارد که درمجموع 140 شرکت عموما در همین زمینه در زیرمجموعه آنها قرار دارد. این 6 هلدینگ که در جدول2 نام‌شان ذکر شده است، درمجموع 63 هزار نیرو دارند که 10 هزارو 823 نفر آن رسمی و مابقی قراردادی‌اند. هلدینگ صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس با دارا بودن 35 شرکت زیرمجموعه و 23 هزارو 583 نفر بیشترین اشتغالزایی و گروه پتروشیمی سرمایه‌گذاری ایرانیان با 10 شرکت و 1355 نفر نیروی کار کمترین اشتغالزایی را داشته‌اند. درمجموع باید تعداد کارکنان بخش پتروشیمی کشور را چیزی درحدود 70 هزار نفر قلمداد کرد؛ چراکه تقریبا 80 درصد شرکت‌های پتروشیمی زیرمجموعه این هلدینگ‌ها بوده و در شمارش تعداد کارکنان آن نباید دوباره‌کاری کرد. به‌طور خلاصه اگر تعداد کل شرکت‌های پتروشیمی و بنگاه‌های مرتبط با آنها را براساس صورت‌های مالی منتشرشده درحدود 140 شرکت فرض کنیم، درواقع به رقم اشتغالزایی 500 نفر به‌ازای هر شرکت می‌رسیم که درمقایسه با صنایع دیگر بسیار پایین است. باوجود تعداد مختلف اشتغالزایی در شرکت یک چیز واضح است و آن‌هم اشتغالزایی پایین احداث یک مجتمع پتروشیمی است. درواقع نمی‌توان صرفا با نوید دادن احداث یک مجتمع پتروشیمی به مردم یک منطقه، آنها را به ایجاد اشتغال بالایی در آن امیدوار ساخت. به همین دلیل است که طرح وعده اشتغالزایی با ایجاد یک مجتمع پتروشیمی که به‌رغم هزینه‌های فراوان، تعداد شغل کمی ایجاد می‌کند، چندان صحیح و کارشناسی نیست.
هزینه ایجاد یک شغل در پتروشیمی؛ 30 میلیارد تومان
ایجاد شغل در کشور، هزینه دارد و برای ایجاد اشتغال در حوزه‌های مختلف، از حوزه‌های صنعتی گرفته تا خدماتی و تجاری و حتی گردشگری، برآوردهای مالی متفاوتی وجود دارد. به همین دلیل در کشورهای توسعه‌یافته برای ایجاد اشتغال، به‌دنبال ایجاد اشتغال بیشتر با هزینه کمتر و به‌عبارت ساده‌تر، بهره‌وری بیشتر از بودجه‌ای است که برای اشتغال درنظر گرفته می‌شود. به همین دلیل احداث مجتمع‌هایی همچون پتروشیمی، همواره در اولویت‌های آخر اشتغالزایی قرار دارد. دلیل این امر ساده است: ایجاد اشتغال با ساخت یک واحد پتروشیمی، بسیار هزینه‌بر و گران است. براساس اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس تا انتهای سال 1399 در صنعت پتروشیمی، جمعا 79 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری انجام شده که 15 میلیارد آن در حدفاصل سال‌های 93 تا 1399 بوده است، این درحالی است که با احتساب کل شاغلان این صنعت (70 هزار نفر) و هزینه ایجاد هر شغل در صنعت پتروشیمی حدودا 30 میلیارد تومان هزینه برده، از نگاهی دیگر با سرمایه‌ای حدود 3 میلیارد دلار (70هزار میلیارد تومان) حداکثر 2500 هزار شغل در یک مجتمع پتروشیمی ایجاد می‌شود؛ مانند آنچه در پتروشیمی امیرکبیر شاهد بودیم. آنچه گفته شد، به‌معنای عدم امکان ایجاد اشتغال با صنعت پتروشیمی نیست. وقتی اشتغالزایی با پتروشیمی صرفا در احداث یک مجتمع پتروشیمی خلاصه شود، واضح است که شغل کافی و قابل‌انتظار ایجاد نمی‌شود. به همین دلیل است که باید اشتغالزایی در صنعت پتروشیمی را در قالب ایجاد زنجیره ارزش و توسعه صنایع تکمیلی در صنعت پتروشیمی درنظر گرفت.
براساس نمودار، ارزش هر تن محصول پتروشیمیایی صادراتی روند کاهشی داشته و از ارزش 528 دلار هر تن از محصولات در سال 1396 (773 دلار در هر تن در سال 1392)، به عدد 362 دلار در سال 1399 یعنی به معادل 70 درصد از ارزش سال 1396 (47 درصد ارزش سال 1392) رسیده است؛ علت این اتفاق را می‌توان در ایجاد واحدهای جدید خوراک گازی درطول این سال‌ها و تولید محصولات با ارزش افزوده پایین دانست. این درحالی است که هر تن محصول پتروشیمی وارداتی به کشور ارزشی حدود 1600 دلاری دارد. همچنین ارزش هر تن محصول پتروشیمیایی فروش داخل تولیدی مجتمع‌های پتروشیمی کشور در سال 1399، معادل 496 دلار در هر تن بوده است که علت تفاوت مقدار آن با ارزش محصولات پتروشیمی صادراتی، رشد صنایع تکمیلی پتروشیمی کشور و افزایش نیاز آنها به محصولات تولیدشده در واحدهای میان‌دستی پتروشیمی با ارزش افزوده بالاست، لذا نیاز است با فرآوری مجدد محصولات تولیدشده در مجتمع‌های خوراک گازی، درطول زنجیره ارزش این مواد پیشروی کرده و محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر تولید کنند و به فروش رسانند.
درمجموع، دلیل اصلی این موضوع، عمق کم زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی و تمرکز صنعت پتروشیمی ایران بر خوراک ارزان متان و اتان است که باعث تولید محصولاتی می‌شود که بازار داخل از آن اشباع است و ناگزیر به مسیر صادرات روانه می‌شود. بنابراین تمایل به توسعه زنجیره ارزش محصولات در بنگاه‌های پتروشیمی نیز وجود ندارد.