ضرورت راه‌اندازی "نظام ارجاعات ملی"/ رویکرد "یکسان‌نگری" دانشگاه را از ماموریتهایش دور می‌کند
دبیر اتاق فکر سیاست‌گذاری علم وزارت علوم با تاکید بر ضرورت فعال‌سازی نظام ارجاعات ملی برای مقالات پژوهشی، گفت: گام ابتدایی نظام ارجاع‌دهی برداشته شده، استانداردهای شکلی تغییر کرده و کدهای مربوط به مقالات هم در دست انجام است، حالا باید وارد فضای محتوایی شویم. اگر این اتفاق نیفتد، نباید انتظار داشت که به سمت بهبود برویم.
دکتر رضا نقی‌زاده در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص شیوه ارزیابی مقالات و نشریات علمی گفت: در تمام دنیا برای این‌که یک نشریه بتواند وارد پایگاه‌های معتبر بین‌المللی مثل Scopus و یا WOS شود، یک سری الزامات اولیه وجود دارد. این الزامات تنها برای شروع کار است و نحوه رعایت این الزامات نیز از طریق ارزیابی‌های دوره‌ای، انجام می‌شود.
وی افزود: موضوع اصلی این است که بعد از این‌که تعدادی از شماره‌های یک نشریه علمی چاپ شد، نشریات علمی وارد یک رقابت علمی با یکدیگر می‌شوند. این رقابت نه بر اساس استانداردهای شکلی، بلکه براساس استانداردهای محتوایی است.
نقی‌زاده در مورد اهمیت استانداردهای محتوایی گفت: این استانداردهای محتوایی بر اساس تعداد ارجاعاتی است که به مقالات نشریه و یا خود نشریه داده می‌شود و بر همین اساس نشریات در دسته‌بندی Q1، Q2 و... قرار می‌گیرند. بر اساس این رقابت محتوایی، آن‌هایی که بتوانند ارجاعات بیشتری بگیرند و جامعه علمی اعتبار بالاتری به آن‌ها بدهد، در رده‌های بالاتری قرار می‌گیرند.
ارزیابی نشریات علمی ضروری است؛ ولی کافی نیست
وی در مورد شیوه ارزیابی نشریات علمی در ایران عنوان کرد: باید توجه داشته باشیم که تلاش‌های خوب و ارزشمندی انجام شده است و گام‌های ابتدایی این مسیر برداشته شده است. در دو سال اخیر و در ارزیابی‌های جدید، استانداردهای شکلی اعمال شده و این استانداردهای شکلی معیار دسته‌بندی نشریات بوده است.
پژوهشگر سیاست‌گذاری علم و فناوری با بیان این‌که اقدامات انجام‌شده، به تنهایی کافی نیستند، ادامه داد: اگر ما در همین مرحله بمانیم، این سازوکار در آینده مشکل‌ساز خواهد شد و افراد برای این‌که نشریه‌شان رتبه الف، ب، ج و... را کسب کند، بیشتر از این‌که از نظر محتوایی رقابت کنند، در فضای شکلی رقابت می‌کنند. برای مثال اگر گفته شود به استادتمام و دانشیار برای نشریه نیاز است، استادتمام‌ها و دانشیارهای نشریه را صرفا تقویت می‌کنند و رتبه نشریه بالا می رود ولی لزوما به مساله محتوا توجه نمی شود.
وی با تاکید بر این موضوع که «ما حتما به استانداردها و معیارهای شکلی که الان تدوین شده، نیاز داریم و باید این‌ها انجام شوند، ولی این‌ها کافی نیستند»؛ یادآور شد: ما به طور حتم، باید نظام ارجاعات ملی خود را فعال کنیم و قرار بود یک بخشی از این کار در ISC انجام شود.
ضرورت راه‌اندازی نظام ارجاعات ملی و توجه به شاخص‌های محتوایی مقالات
نقی‌زاده ضمن تشریح این نظام ارجاع، گفت: برای این کار ما نیاز داریم که مانند همه دنیا، برای هر مقاله یک کد منحصر به فرد اختصاص بدهیم. در دنیا این کد DOI نام دارد و در ایران نیز معاونت پژوهشی از سال گذشته شروع به دادن چنین کدی به مقاله‌ها کرده‌است.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، تاکید کرد: برای این‌که بتوانیم به اهدافی که داریم، برسیم؛ باید نه تنها به مقالاتی که الان تهیه می‌شوند، بلکه به مقالات گذشته و سال‌های قبل نیز این کد را اختصاص بدهیم و باید برای نشریات این الزام را قرار دهیم که به تمام نشریات 10 سال گذشته، این کد را اختصاص دهند. با رعایت این موارد، شرایط ما مانند بقیه دنیا می‌شود.
وی توضیح داد: به طور عمده تمام منابع یک مقاله پذیرش‌شده، کد DOI دارند و می‌توان بر اساس این کدها و با سازوکارهای نرم‌افزاری، نظام ارجاع‌دهی آن را دید. حال اگر یک مقاله در یک نشریه داخلی چاپ می‌شود، ارزش آن مقاله بر اساس نوع مقاله (علمی ترویجی یا علمی پژوهشی و...) سنجیده نمی‌شود؛ بلکه ارجاعات آن ارزش مقاله را نشان می‌دهد. پس ما باید یک اچ‌ایندکس داخلی داشته باشیم و بر اساس آن مشخص شود که کدام استاد مقاله مورد توجه داشته و جامعه علمی به آن استناد کرده‌اند و مقالات کدام استاد ارزش زیادی نداشته است.
دبیر اتاق فکر سیاست‌گذاری علم وزارت علوم به لزوم توجه به معیارهای محتوایی تاکید کرد و گفت: گام ابتدایی نظام ارجاع‌دهی برداشته شده، استانداردهای شکلی تغییر کرده و کدهای مربوط به مقالات هم در دست انجام است، حالا باید وارد فضای محتوایی شویم. اگر این اتفاق نیفتد، همین اتفاقاتی که الان در نشریات علمی پژوهشی روی داده، ادامه خواهد یافت و نباید انتظار داشت که به سمت بهبود برویم.
وی در پاسخ به این سوال که «آیا کمی دیر به سمت الزامات محتوایی نشریات نرفتیم؟» عنوان کرد: حتما کمی دیر شده است. الان باید خود نشریات پژوهشی را مجبور کنیم که حداقل به مقالات یک دهه پیش خود و تمام رفرنس‌های مقالات کد بدهند. تا الان این‌کار را انجام نداده‌ایم؛ ولی ماهی را هر وقت از آب بگیریم، تازه است!
چرا در ایران نهادهایی مثل نیچر و ساینس و... نداریم؟
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در پاسخ به سوالی در خصوص این‌که چرا در ایران نهادهایی مثل نیچر، ساینس، الزویر و... نداریم؛ گفت: ما در وزارت علوم به خصوص در دوره فعلی، باید راه‌اندازی حداقل یک پایگاه معتبر علمی مثل ساینس‌دایرکت را یکی از سیاست‌های اصلی‌مان قرار دهیم که در محتوا کار کنند.
وی افزود: البته پایگاه زیاد داریم؛ پایگاه پایان‌نامه‌ها را در ایرانداک داریم، پایگاه مقالات را در SID داریم، ISC و...؛ ولی هیچ‌یک از آن‌ها در محتوا وارد نشدند. یک مقدار ISC در این موضوع وارد شده؛ ولی هنوز خیلی فاصله دارد تا به نتیجه برسد و یک چیز باکیفیت به دست برسد.
نقی‌زاده ادامه داد: این موضوع حتما باید انجام شود؛ من به صورت شفاف می‌گویم این موضوع یکی از رمزهای تحول آموزش عالی کشور است و باید به آن توجه شود.
چرا جامعه علمی ما از نظر ارجاع و نقد مقالات، پویا نیست؟
دبیر اتاق فکر سیاست‌گذاری علم وزارت علوم در پاسخ به سوالی در خصوص چرایی نبود پویایی در جامعه علمی از نظر ارجاع و نقد مقالات، توضیح داد: الان در سطح بین‌المللی، برای بررسی عملکرد یک پژوهشگر، مقالات، اچ‌ایندکس و... او را بررسی می‌کنند و یک رقابت محتوایی بر سر آن وجود دارد. چرا می‌گویند تلاش کنید مقالات به Q1 برسند؟، چون مقالات Q1 معتبرتر هستند و افراد بیشتری به آن ارجاع می‌دهند. الان در سیستم ما واقعا هیچ تفاوتی بین این که مقاله را در نشریه‌ای چاپ کنید که خواننده زیاد دارد و نشریه‌ای که خواننده کمی دارد، وجود ندارد. به همین دلیل محتوای نشریات هم تحت تاثیر قرار می‌گیرند.
وی افزود: واقعیت این است که بسیاری از پژوهشگران ما ترجیح می‌دهند، مقالاتشان در نشریات خارجی منتشر شود. چون مقالاتشان در نشریات خارجی بیشتر دیده می‌شود؛ چیزی که مهم است، این است که مقاله در نهایت چقدر ارجاع می‌خورد.
نقی‌زاده در خصوص عدم آموزش روش پژوهش و نگارش تحقیق علمی در نظام آموزشی کشور، گفت: ما در این خصوص مشکل داریم؛ ولی مسأله مقاله که نیست، مقاله خروجی یک پژوهش است. اگر پژوهش با کیفیت باشد، مقاله هم با کیفیت است. اگر پژوهش بی‌کیفیت باشد، مقاله هم بی‌کیفیت می‌شود. پس برای حل این مسئله باید به پروژه‌های پژوهشی پرداخته شود، نه به مسئله مقاله. باید بررسی کرد که پروژه‌های تحقیقاتی در کشور با چه کیفیتی انجام می‌شود.
وی درباره نشریات نامعتبر، گفت: الحمدالله به خصوص در ارزیابی‌های سال‌های اخیر، این موضوع خیلی کم شده است. نمی‌گویم که به صفر رسیده، ممکن است در ارزیابی‌های وزارت‌خانه در رتبه‌های «ج» و «د» این نشریات وجود داشته باشند؛ ولی در «الف» و «ب» تقریبا نداریم. این نظارت ساختاری بهتر شده؛ ولی راهکار کاهش این مقالات، تقویت رقابت محتوایی است. تا موقعی که رقابت فقط به صورت شکل باشد و در محتوا نباشد، این داستان ادامه دارد.
مقالات نامعتبر در چه بستری به وجود می‌آیند؟
وی ضمن انتقاد به تاکید بیش از حد به موضوع مقاله، تصریح کرد: باید ضمن رقابت محتوایی، مسائل مربوط به تاکید بیش از حد به موضوع مقاله، به جای اصالت به خود پژوهش نیز اصلاح شود. من نمی‌گویم مقاله را حذف کنیم؛ می‌گویم این توجه افراطی را اصلاح کنیم. ما الان ساختاری داریم که فقط در آن مقاله اهمیت دارد و این باید اصلاح شود.
نقی‌زاده در پاسخ به این سوال که آیا رویکردی برای اصلاح توجه افراطی به مقاله در وزارت علوم وجود دارد، یا خیر، گفت: در آیین‌نامه‌ها مانند آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت‌علمی با توجه به مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، این موضوع وجود دارد و ما موظف هستیم که آن را اجرا کنیم.
وی با بیان این‌که «مشکل از جایی شروع می‌شود که ما راه‌های ساده را انتخاب می‌کنیم»، ادامه داد: موضوع مقاله در همه دنیا دارای اهمیت است. این موضوع بسیار مهمی است و ما باید روی تمام دستاوردهایی که تا الان داشتیم، بایستیم و روی آن تاکید کنیم و تلاش کنیم مقالاتمان از این عدد هم بیشتر شود؛ ولی باید از آفات آن نیز جلوگیری کنیم: آفاتی مثل «تک‌بعدی بودن».
رویکرد «یکسان‌نگری» دانشگاه‌ها را از ماموریت‌هایشان دور می‌کند
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور تصریح کرد: استاد دانشگاه تهران و استاد دانشگاه شریف، حتما باید مقاله چاپ کنند؛ چون این دانشگاه‌ها، دانشگاه‌های بین‌المللی هستند. نمی‌شود این‌ها حرفی بزنند ولی دنیا نشنود؛ ولی آیا همه دانشگاه‌ها باید مثل دانشگاه تهران و دانشگاه شریف شوند؟ مشکلی که ما در نظام آموزش عالی با آن مواجه هستیم، بحث یکسان‌سازی است. ما می‌خواهیم تمام دانشگاه‌ها از دانشگاه غیر دولتی مثل دانشگاه آزاد و پیام‌نور و فنی حرفه‌ای و علمی کاربردی تا دانشگاه سراسری، همه یک شکل شوند.
وی با انتقاد از رویکرد یکسان نگری، ادامه داد: به همین خاطر آیین‌نامه ارتقای همه دانشگاه‌ها یک شکل است! توجهی نیست که اصلا رسالت یک دانشگاه آموزش و رسالت دانشگاه دیگر پژوهش است؛ این‌ها چه ربطی به هم دارند!؟ ما می‌خواهیم همه دانشگاه‌ها را یک شکل کنیم. وقتی یک شکل شدند، رشته‌های تحصیلی همه دانشگاه‌ها نیز یک شکل می‌شوند، محتوای آن‌ها هم یکسان می‌شود. مثلا رشته کشاورزی هم در شمال وجود دارد و هم در جنوب! محتوا یکی، هدف هم یکی! اصلا کشاورزی شمال کشور چه ربطی به کشاورزی جنوب کشور دارد!؟ یکی محیط خشک و یکی محیط مرطوب دارد! این‌ها ربطی به هم ندارند و محتوای هر یک بر اساس شرایط، باید متفاوت باشد.
دبیر اتاق فکر سیاست‌گذاری علم وزارت علوم راه‌حل این مشکل را هدفمند کردن فعالیت‌های دانشگاه‌ها دانست و گفت: برای حل این مشکل، باید توجه کنیم یک سری از دانشگاه‌ها آموزشی هستند، به همین خاطر عمده فعالیت‌ها و تلاش‌های اساتید و اعضای هیئت‌علمی باید معطوف به آموزش باشد. لزومی هم ندارد که همه اساتید، استاد تمام باشند. عملکرد عمده آن‌ها باید در بخش آموزش باشد. ولی وقتی محوریت یک دانشگاه پژوهش و فناوری است، باید پژوهش در اولویت باشد. وقتی محوریت یک دانشگاه مهارتی است، باید مهارت مهم باشد و باتوجه به این تفاوت‌ها آیین‌نامه‌های ارتقا نیز باید سازوکارهای متفاوت داشته باشند.
وی با بیان این‌که سازوکار فعلی هیچ تفاوتی بین استاد در یک دانشگاه شمال کشور و جنوب کشور قائل نیست، اظهار کرد: بعد ما می‌گوییم که چرا استاد به ماموریت نمی‌پردازد!؟ مگر ارزیابی استاد بر اساس ماموریت دانشگاه انجام می‌شود که استاد به ماموریت بپردازد!؟ استاد بر اساس آیین‌نامه‌ای که برای همه یکسان است، ارزیابی می‌شود و در نهایت هیچ‌کس از استادی که بر اساس ماموریت فعالیت می‌کند، تشکر نمی‌کند. هیئت ممیزه ارتقا تنها می‌گوید: شما بر اساس شاخص‌ها مقاله و... داری یا نه!؟
نظام آموزش عالی ما با منابعی که در اختیار دارد، از کارآمدترین نظام‌هاست
نقی‌زاده در پاسخ به این سوال که چرا از ابتدا و پیش از آغاز مسیر، به این مسائل توجه نمی‌شود و بعد از در پیش گرفتن یک رویکرد، در میانه راه متوجه مشکلات می‌شویم؟، عنوان کرد: واقعیت این است که ما پیشرفت خیلی خوبی داشتیم، اگر پنج نقطه ضعف داریم، 50 نقطه قوت هم وجود دارد. کل سیستم آموزش عالی با این منابع و بودجه‌ای که در اختیار دارد، جزو کارآمدترین نظام‌های آموزش عالی بوده است. اگر بخواهیم از بین بخش‌های مختلف کشور، یک بخش در تراز بین‌المللی نام ببریم، همین دانشگاه‌ها هستند.
وی افزود: وقتی دانشجوی ما در دوره فوق لیسانس فارغ‌التحصیل می‌شود، به راحتی در دوره دکترای بهترین دانشگاه های دنیا، پذیرفته می‌شود، چون استاندارد ما استاندارد دنیاست! استادها و مقالات ما همین‌طور هستند. اشکالاتی هم که می‌گوییم وجود دارد، اشکالاتی است که باید به سمت بهبود حرکت کنیم. بله؛ در برخی از بخش‌هایی که تجربه نداریم، اشتباه می‌کنیم؛ ولی می‌توانیم آن مشکلات را حل کنیم و باید هم حل کنیم. مسأله این است که اشکال را بپذیریم و برای آن راهکار علمی پیدا کنیم و آن راهکار علمی را پیدا کنیم.
باید با سازوکار علمی به تشویق جامعه علمی پرداخت
دبیر اتاق فکر سیاست‌گذاری علم وزارت علوم در پاسخ به این سوال که چرا نشریات علمی به عنوان یک رسانه، اصلا توجهی به مخاطب و جذب مخاطب ندارند، گفت: در نشریات علمی مخاطب، اعضای هیئت‌علمی، دانشجویان و پژوهشگران هستند، وقتی در یک ژورنال اصلا به این موضوع توجه نمی‌شود که ارجاعات به مقالات 10 تا باشد و یا 100 تا؛ پس به ظواهر هم توجه نمی‌شود. اصل موضوع محتواست که توجه کافی باید به آن شود.
وی با بیان این‌که سازوکار تشویق در جامعه علمی برای مثال به صورت ایمپکت فاکتور نشریه، اچ ایندکس محقق و از این موارد است و باید بر اساس این سازوکارها به تشویق مقاله پرداخت، عنوان کرد: باید با راه‌اندازی سامانه‌های معتبر علمی به این موضوع بپردازیم.
دبیر اتاق فکر سیاست‌گذاری علم وزارت علوم در پاسخ به این‌که چرا برخی مجلات فقط به زبان انگلیسی منتشر می‌شوند و ارتباطشان با دانشجویان مقاطع تحصیلی پایین‌تر که در زبان انگلیسی قوی نیستند، حذف می‌شود، گفت: من این حرف را قبول ندارم، دانشجویی که به دنبال مقاله باکیفیت و ژورنال باکیفیت است، زبان انگلیسی هم بلد است و این نشریات مخاطب خود را دارند و در سطح بین المللی هم دیده می شوند. البته می توانند ابتکار عمل هایی هم برای مخاطبی که لزوما زبان انگیسی خوبی ندارد، به‌کار گیرند.
وی در پایان به این نکته اشاره کرد: وقتی نشریه‌ای در فضایی مثل اسکوپوس و... منتشر می‌شود، باید به زبان انگلیسی باشد؛ چون مخاطب بین‌المللی دارد و در سطح بین‌المللی منتشر می‌شود. نگرانی آن‌جا است که مقاله‌ای در سطح کشور، چاپ می‌شود، بین‌المللی هم نشده ولی آن را کسی نمی‌خواند!
انتهای پیام