قربانیان جدید خودکفایی؟
اصرار بر خودکفایی غذا ادامه دارد. درحالی‌که امنیت غذا در جهان با مولفه‌هایی نظیر متنوع‌سازی سبد وارداتی، گسترش ذخایر، کشت فراسرزمینی و پایداری تولید شناخته می‌شود، سیاست خرید تضمینی در ایران محور اصلی سیاست امنیت غذا است. موضوعی که به جای خوداتکایی در تولید و عرضه غذا، خودکفایی را هدف قرار می‌دهد. کارشناسان پیشنهاد می‌کنند سیاستگذار به جای تمرکز بر خودکفایی با سیاست‌هایی همچون خرید...
وزیر جهاد کشاورزی در روزهای اخیر بارها بر لزوم تقویت تولید داخل و به صفر رساندن واردات طیف وسیعی از کالاهای کشاورزی تاکید کرد. غلامرضا نوری قزلجه در یک کنفرانس مطبوعاتی با اعلام اینکه بودجه سال آتی کالاهای اساسی 3میلیارد دلار کمتر از بودجه سال جاری خواهد بود، تاکید کرد که برای جلوگیری از مشکلات ناشی از کمبود واردات، باید از تولید داخل حمایت صورت پذیرد.
در این نشست وزیر تصریح کرد که باید تلاش شود به‌مرور واردات شکر، موز، گوشت قرمز و برنج به سمت صفر میل کند و عمده کالاهای مذکور در داخل تولید شود. این در حالی است که بر اساس آخرین آمار واردات کالاهای اساسی، در 7ماهه نخست سال جاری 493میلیون دلار شکر وارد کشور شده که نسبت به دوره مشابه سال گذشته 104درصد افزایش داشته است. همچنین واردات کنجاله سویا که نهاده تولید گوشت قرمز است، در 7ماهه نخست سال جاری 409درصد نسبت به سال گذشته افزایش داشته و به رقم یک‌میلیارد و 264میلیون دلار رسیده است؛ بنابراین مشخص است که در‌حال‌حاضر هدف خودکفایی در کالاهای مذکور چندان در دسترس نیست. در این بین سوال اساسی این است که با وجود محدودیت‌های ایران در حوزه آب و خاک، این هدف‌گذاری تا چه حد مطلوب است؟ کارشناسان حوزه کشاورزی معتقدند که محیط‌زیست ایران در وضعیت شکننده‌ای قرار دارد و برای حفظ تمدن در فلات ایران باید در طراحی و اجرای سیاست‌های حوزه کشاورزی بیش از پیش به مطالعات علمی متکی بود. محققان اعتقاد دارند که باید یک سند جامع در حوزه کشاورزی تدوین شود که در آن به مساله حفاظت از محیط زیست اولویت داده شود. همچنین کارشناسان اعتقاد دارند که سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی بازده بالاتری نسبت به سیاست‌هایی همچون خرید تضمینی و قیمت‌گذاری دستوری خواهد داشت.
نه امکان‌پذیر، نه مطلوب
آیا امکان خودکفایی در طیف وسیعی از کالاها وجود دارد؟ فاطمه پاسبان، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان رضوی، در پاسخ به این سوال گفت: «مساله خودکفایی سال‌های طولانی است که توسط مسوولان دولتی مطرح می‌شود. با‌این‌حال امروز در جهان، نوعی سیاست خودکفایی نسبی مبنای عمل سیاستگذاران است.»
پاسبان افزود: «در دنیای امروز خودکفایی در همه کالاهای کشاورزی عملا ممکن نیست و سیاستگذاران در حوزه کشاورزی تلاش می‌کنند که بازار خود را مدیریت کنند.» این کارشناس حوزه کشاورزی با اشاره به ضرورت توجه به عدالت درون‌نسلی و بین‌نسلی تاکید کرد: «در‌حال‌حاضر به دلیل مشکلات حوزه آب و خاک و همچنین بحران تغییرات اقلیمی، دولت‌ها تمام تلاش خود را مصروف این می‌کنند که منابع را برای نسل فعلی و همچنین نسل‌های آینده حفظ کنند.»
او افزود: «با توجه به وضعیتی که در حوزه منابع طبیعی در ایران با آن مواجه هستیم، اصولا صحبت کردن از خودکفایی مطلق چندان عقلایی به نظر نمی‌رسد.»
شیوه حکمرانی تعاملی که در آن دولت و ملت در یک رابطه پویا اولویت‌ها را مشخص می‌کنند، از اواخر دهه 80میلادی، مورد توجه سیاستگذاران و دانشگاهیان بوده است. پاسبان اعتقاد دارد که این شیوه حکمرانی می‌تواند گره‌گشای مشکلات بخش کشاورزی در ایران باشد.
او در این رابطه گفت: «حاکمیت عمودی در دنیای امروز دیگر محلی از اعراب ندارد. دولت برای تصمیم‌گیری باید با کشاورزان تعامل داشته باشد.»
پاسبان در مورد شیوه بهینه مدیریت در بخش کشاورزی گفت: «مدیریت به این معنی است که چه کالایی، در چه زمانی و به چه میزانی در کشور تولید شود و در صورتی که کمبودی وجود داشته باشد، نیاز بازار از کجا تامین شود. اینکه گفته می‌شود که باید در همه بخش‌ها خودکفا شویم و حتی صادرات انجام دهیم، پاک کردن صورت‌مساله است. در واقع این مسائل به دلیل عدم توانایی در کنترل بازار طرح می‌شود. همه کشورها به مساله امنیت غذایی اهمیت می‌دهند، اما هیچ کشوری نمی‌تواند همه کالاها را تولید کند.» او افزود: «کشورها ذخایر خود را افزایش می‌دهند تا در شرایط بحرانی بتوانند نیازهای شهروندان را برطرف کنند، اما این به این معنی نیست که این ذخایر باید لزوما در داخل کشور تولید شود.»
سرمایه‌گذاری؛ کلید حل مشکلات
اقلیم ایران در معرض تهدید است؛ این واقعیت باید در کلیه طرح‌ها و پروژه‌ها، مورد توجه سیاستگذاران قرار گیرد. ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای در جهان است و مساله کمبود آب و فرونشست زمین به یک مساله جدی در کشور تبدیل شده است. پاسبان در‌این‌باره گفت: «وقتی در مورد صادرات محصولات کشاورزی صحبت می‌کنیم باید به مساله آب مجازی توجه کرد. اینکه یک کشوری که با مشکل جدی در حوزه آب رو‌به‌روست، کالای آب‌بر صادر کند، منطقی نیست. همچنین در رابطه با تولید گوشت باید توجه کرد که تولید گوشت قرمز یکی از دلایل اصلی انتشار گازهای گلخانه‌ای است.»
او تاکید کرد: «مهم‌ترین مساله حفظ اقلیم است. اگر اقلیم از بین برود، مسائل دیگر موضوعیت نخواهد داشت.»
در روزهای اخیر بحث‌هایی در مورد لزوم خودکفایی در حوزه گوشت قرمز مطرح شده است. پاسبان اعتقاد دارد که طرح این بحث در شرایطی که دولت با مشکلات مالی دست‌وپنجه نرم می‌کند، نوعی بازی با کلمات است. او در این رابطه گفت: «در شرایطی که دولت برای پرداخت مطالبات گندم‌کاران با مشکل مواجه است، چگونه می‌توان بحث‌هایی همچون خرید تضمینی گوشت قرمز را مطرح کرد؟ در واقع سوال اساسی آن است که اصولا چه منابعی برای این منظور وجود دارد؟»
او افزود: «این صحبت‌ها در شرایطی انجام می‌شود که در بسیاری از کشورها به دلیل مسائل اقلیمی، سیاستگذاران تلاش دارند تا مصرف گوشت سفید را جایگزین گوشت قرمز کنند.»
با در نظر گرفتن همه این مسائل، پاسبان راهکار پویایی بخش کشاورزی در عین حفظ محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور را برنامه‌ریزی دقیق، بررسی تجارب جهانی و استفاده از تکنولوژی روز دنیا می‌داند. او تاکید کرد: «باید یک نقشه راه جامع داشته باشیم تا از این طریق بتوانیم هم بازار را کنترل کرده و امنیت غذایی شهروندان را تامین کنیم و هم بتوانیم منابعی را که متعلق به نسل‌های آینده ایران است، حفظ کنیم.»
او افزود: «هدف نهایی، افزایش رفاه مصرف‌کننده نهایی است. استفاده از تکنولوژی می‌تواند یک بازی برد - برد ایجاد کند. استفاده از نهاده و نیروی انسانی که می‌تواند بهره‌وری را در بخش کشاورزی افزایش دهد، راهکار حل مشکلات فعلی است. سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی، کارآیی بیشتری نسبت به سیاست‌های حمایتی موجود دارد. با افزایش کاهش قیمت تمام‌شده و افزایش تولید از طریق استفاده از تکنولوژی روز، هم فعالان در بخش کشاورزی را توانمند می‌سازد و هم رفاه مصرف‌کنندگان را افزایش می‌دهد.»