قربانیان خانه‌های پنکیکی
یک مهندس سازه - استاد دانشگاه لندن - درباره آنچه باعث ویرانی‌های شبیه «پنکیک» در زلزله ترکیه شد، تحقیقاتی انجام داده است که نشان می‌دهد، کشته‌شدگان این فاجعه بزرگ، در واقعیت، قربانیان «سازش» برسر خلاف‌سازی به جای «پایبندی» بر ساختمان‌سازی هستند. «فایننشال‌تایمز» با انتشار نتایج این تحقیق، آسیب پذیرترین ساختمان‌ها در کلان‌شهرهای جهان را معرفی کرد.
خانه قرار است یک پناهگاه امن برای ساکنان خود باشد، اما زمانی که زلزله رخ می‌دهد، همین خانه می‌تواند باعث مرگ ساکنانش شود. این زلزله نیست که می کشد، بلکه خود خانه است که تبدیل به عامل مرگ افراد می‌شود؛ فروریختن سازه ها، ریزش کف ها و فروریختن دیوارها باعث مرگ افراد ساکن در خانه می‌شود.
بر اساس گزارشی از فایننشال تایمز، زمین‌لرزه های قدرتمندی که 6 فوریه جنوب شرق ترکیه و شمال سوریه را لرزاند، کل خیابان ها و بلوک های شهر را به ویرانه تبدیل کرد، در حالی که اینها بلوک‌های مدرنی بودند که تقریبا مانند تمام ساختمان های امروزی ما از بتن تقویت‌شده با فولاد ساخته شده بودند؛ درست بر اساس روشی که در کتاب های درسی معماری آمده است. اما چگونه ممکن است تا این حد تخریب شوند؟
دکتر یاسمین دیدم آکتاش، مهندس سازه متولد آنکارا و متخصص در سازه‌های مقاوم در برابر زلزله که در دانشگاه یوسی ال لندن تدریس می‌کند معتقد است، مهندسان دانش لازم را برای ساخت بنایی که بتواند در برابر هر نوع لرزه ای مقاومت کند دارند، با این‌حال پس از زلزله های سال 1999 که مرکز آن ازمیت بود، ساختمان ها به قدری تخریب شدند که باقی مانده آنها به راحتی حتی با دست جمع‌آوری می شد. چراکه ماسه جایگزین بتن شده بود. از آن زمان ترکیه قوانین قوی و پیشرفته‌ای برای ساخت‌وساز دارد، اما ساختمان ها چگونه ساخته می شوند که در مقابل زلزله مقاوم نیستند.
به گفته وزارت مسکن و شهرسازی ترکیه، در سال 2018 بیش از 50درصد از کل ساختمان‌ها در این کشور، یعنی تقریبا 13 میلیون سازه، به صورت غیرقانونی ساخته شده بودند. با وجود زمین‌لرزه های مکرر در این کشور، تنها تعداد بسیار کمی از ساختمان‌های قدیمی با حفاظت یا تقویت بیشتر مقاوم‌سازی شدند. دولت ترکیه درسال 2018 از برنامه گسترده ای برای اعطای عفو به مالکان و افراد مسوول در پی نقض قوانین ساختمانی این کشور رونمایی کرد، به طوری که بر این اساس مالکان متخلف با پرداخت جریمه می‌توانستند از اصلاح ساختمان های خود خودداری کنند. به دلیل زلزله اخیر، ترکیه و سوریه ممکن است در ذهن ما تنها کشورهای در معرض خطر زلزله باشند، اما واقعیت این است که آنها در مواجهه با فاجعه واقعی و بالقوه تنها نیستند. نقشه‌ای که تلاقی تراکم جمعیت و مناطق لرزه‌ای را نشان می‌دهد بسیار ناراحت‌کننده است. نوارهایی از نقاط روشن در سراسر شمال هند، مالزی، اندونزی، ژاپن و در سراسر سواحل غربی آمریکای شمالی، مرکزی و جنوبی در یک خط متراکم و تقریبا ناگسستنی می درخشند. گسل سن آندریاس در کالیفرنیای مرکزی قرار دارد و تخمین زده می‌شود این گسل هر 22 سال یک بار زلزله ای به بزرگی 6 ریشتر یا بالاتر را متحمل شود. این گسل آخرین بار در 1906 فعال شد و به زلزله ای با بزرگی 8/ 7 ریشتری منجر شد که سان‌فرانسیسکو را ویران کرد. زمین‌لرزه های ویرانگر در کشورهایی با قوانین ساختمانی قوی، از جمله زلزله های کرایست چرچ نیوزیلند و توهوکو، ژاپن در 2011 به خوبی نشان داد که نمی‌توان همه ویرانی ها را بر گردن مقررات ضعیف، فساد یا ساخت وسازهای نامناسب موجود در برخی از اقتصادهای در حال توسعه انداخت. مهندسان و سازندگان ژاپنی هنوز زلزله بزرگ کانتو در1923را که 140هزار قربانی بر جای گذاشت به یاد دارند و همچنان به ایجاد نوآوری در ساخت وسازهای خود ادامه می‌دهند. از قرار دادن ضربه گیرهای هیدرولیکی و شاقول های بزرگی که مانع از تکان های شدید می شوند گرفته تا توری هایی که ساختمان ها را در بر می‌گیرد، استفاده از ایده های مهندسی جدید پیچیده و ساده در ساخت وساز، همچنان ادامه دارند. معماران مشهور از جمله کنگو وما و سو فوجیموتو به طرح پیشنهاد معماری های زیبا و با دوام بیشتر ادامه می‌دهند. شیگرو بان، که پس از زلزله هائیتی در 2010، خانه‌های موقت را با استفاده از لوله‌های مقوایی، نخ و برزنت طراحی کرده بود، نیز خانه‌های ساده مقاوم در برابر زلزله را از مواد ارزان‌قیمت طراحی کرده است که می‌توانند توسط جوامع بدون دریافت کمک خارجی ساخته شوند.
در سوی دیگر، ساختمان های بزرگ نیز از جداسازی شالوده استفاده می‌کنند، که در آن تکیه گاه های لغزشی یا برشی به سازه اجازه می‌دهند تا درهنگام تکان های شدید از پایه خود جدا شوند. برای ساختمان های بلندتر، میراگر جرمی تنظیم‌شونده یا جاذب انرژی استفاده می‌شود؛ اساسا وزنه های فولادی یا مخازن آب در بالای برج ها، به کاهش حرکات شدید کمک می‌کنند. از همین دستگاه ها برای کاهش سرعت نوسان استفاده می‌شود.
آسیب پذیرترین ساختمان ها کدامند؟
اگر یک قرن پیش، زلزله بزرگ کانتو به طور غم‌انگیزی محدودیت‌های ساختمان های تاریخی و اولیه مدرن را در مقاومت در برابر لرزش نشان داد، لرزش‌های جدیدتر در کوبه (ششمین شهر بزرگ ژاپن)، هبی (استانی واقع در شرق چین) و مکزیکوسیتی نشان داده اند که آپارتمان های متوسط در شهرهایی با رشد سریع هستند که به آسیب‌پذیرترین ساختمان ها بدل شده اند، نه آسمانخراش‌هایی که به شدت با اصول مهندسی ساخته شده اند. به گفته آکتاش، معمولا در فرآیند ساخت وساز صرفه جویی می‌شود؛ مواد ارزان تر جایگزین می شوند، کیفیت پایین تر در بتن یا میلگردهای تقویت کننده در راستای کاهش هزینه های ساخت صورت می‌گیرد. از طرفی هم ممکن است مالکان ساختمان ها، طبقات دیگری را اضافه کنند یا حتی ستون ها یا دیوارهای سازه ای را در طبقه همکف حذف کنند تا این طبقه را تبدیل به یک سوپرمارکت کنند. چنین کاری، منجر به کاهش استحکام سازه دقیقا در جایی که بیشتر موردنیاز است، می‌شود. این شرایط در زبان لرزه ای به عنوان «طبقه اول نرم» شناخته می‌شود؛ طبقه همکف با سقف های بلندتر از بقیه ساختمان و شاید ویترین مغازه‌های بزرگ، همگی منجر به کاهش استحکام سازه ای می‌شود، درست در جایی که بیشتر موردنیاز است.
پیامدهای زمین‌لرزه های اخیر شرایط شهری دیگری را نیز برجسته کرده است که در آن فضای عمومی گسترده برای تجمع پس از بلایا در شرایطی که سازه ها ممکن است هنوز ناامن باشند موردنیاز است. هاکان توپال، هنرمند و مهندس ترک، معتقد است بسیاری از این فضاها برای احداث پارک و میدان‌های عمومی در سراسر ترکیه وجود داشتند. اما اکنون به جای این مکان ها، پاساژها و مراکز خرید ساخته شده اند.
خبر فاجعه از توافق بد
به گفته آکتاش، آنچه در تصاویر و تلویزیون دیده می‌شود این است که ساختمان های فروریخته مانند پنکیک فرو ریختند. عبارت «پنکیک» متلاشی شدن ساختمان‌هایی را توصیف می‌کند که در آن اتصالات بین دیوارها و کف ها جدا می‌شود و طبقات مانند پشته ای از پنکیک روی هم انباشته می شوند و ساکنان را بدون هیچ هشداری له می‌کنند. این فاجعه معمولا نشان می‌دهد که برخی از مراحل ساخت مورد توافق قرار گرفته اند.
به گفته آکتاش، مهندسان می‌توانند ساختمان ها را به گونه ای طراحی کنند تا تقریبا در برابر هر زلزله ای مقاومت کنند. اما اکثر مردم زندگی در یک جعبه بتنی با پنجره های کوچک را انتخاب نمی کنند و پیمانکاران در ازای ساخت آنها پول زیادی به دست نمی آورند. شاید بزرگترین مشکل روش ساخت باشد؛ قراردادهای ریشه‌دار. انواع مستطیل ها و مکعب هایی که ممکن است برای ساختن و زندگی در آنها راحت باشند، اما ساختارهایی شکننده را ایجاد می‌کنند. سازش های شکل گرفته در ساخت وساز، اتصالات ضعیف و اتصالات بد می‌توانند به راحتی یک سازه را تضعیف کنند. تماشای مدلی از یک ساختمان سه یا چهار طبقه که در شبیه‌سازی زلزله، مانند ژله می لرزد، قبل از اینکه کاملا فرو بریزد، آسیب پذیری بناهای ما را نشان می‌دهد.
با این‌حال، اقدامات مقاوم‌سازی ساده ای وجود دارد که می‌تواند تفاوت بزرگی در ساختمان‌ها ایجاد کند. به عنوان مثال، قرار دادن براکت های مورب در گوشه ها، مقاومت ساختمان ها را بالا می برد. ضربه گیرهای حرکات در طبقات متناوب می‌تواند برای مقابله با بدترین آسیب ها و خطر سقوط کافی باشد.
در اندونزی پناهگاه هایی در داخل خانه ها ساخته اند؛ یک اتاق که از اتاق های دیگر محکم تر است تا در صورت وقوع زلزله ساکنان جایی امن برای رفتن داشته باشند. بخش اعظم کالیفرنیا به طور موثر با اقدامات ضد‌لرزه‌ای مجهز شده است. لس آنجلس و سانتا مونیکا هر دو بهسازی ساختمان های آسیب پذیر را اجباری کرده اند، اما بسیاری از شهرها همچنان به مقاومت ادامه می‌دهند.
تاریخ سرشار از الهام است. پس از زلزله 1755 که شهر لیسبون را ویران کرد، معماران و مهندسان قفس پومبالین را ساختند، که یک سیستم قاب چوبی با استفاده از تیرهای عمودی، تیرها و آرماتورهای مورب بود که همگی با سنگ پر شده بودند. این سیستم از انعطاف‌پذیری چوب و استحکام و کیفیت سنگ بهره می‌برد. منطقه جدید بایکزا در این شهر به طور کامل با استفاده از این روش‌ها بازسازی شد.
از کوه های آند گرفته تا اندونزی، بامبو یک ماده انعطاف‌پذیر است. درحال حاضر بامبو به دلیل پایداری خود (مطمئنا در مقایسه با بتن سنگین کربن) تولدی دوباره را تجربه می‌کند. مقاوم، سبک‌وزن است، می‌تواند به صورت محلی رشد کند و منبعی تجدیدپذیر است. معمار کلمبیایی سیمون ولز با استفاده از بامبو ساختمان های پیچیده و زیبایی می سازد و دیگران را در سراسر اقیانوس آرام نیز تشویق کرده است که از آن استفاده کنند. رشد سریعی دارد و کار با آن ساده است و می‌تواند توسط جوامع کوچک بدون تجهیزات سنگین استفاده شود. حتی اگر در اثر لرزش آسیب ببینند، تعمیر ساختمان های بامبو آسان است و در صورت فروریختن جزئی، مانند سازه های بتنی کشنده نیستند. شرکت مهندسی رامبول خانه های بامبو مقاوم در برابر زلزله را در لومبوک اندونزی، با سازه های متقاطع و صفحات بافته‌شده توسعه داده است. زمین‌لرزه های پاکستان در سال 2005 نیز انگیزه ای برای طراحی مجموعه‌ای از خانه ها شد که به گونه ای طراحی شده بودند که در برابر زلزله و سیل مقاوم باشند و در عین حال برای امداد اضطراری و مسکن طولانی‌مدت نیز مناسب باشند. مسکن آنها که مقاوم، اما ساده و ارزان ساخته شده اند، باعث حل مشکلات عظیم بی‌خانمانی پس از زلزله می‌شود.
با این حال، حقیقت تلخ این است که بیشتر ساخت وسازهای مسکونی در جهان اصلا بر اساس مقررات نیستند، یا اگر این‌طور باشد، کارآیی آن به دلیل فساد و بی توجهی از بین می‌رود. سخت است پذیرفتن اینکه هر زمین‌لرزه‌ای تراژدی بی‌پایان انسانی را به همراه دارد. اما حتی در فقیرترین شهرها، می‌توان تدابیری اتخاذ کرد تا اطمینان حاصل شود که ساختمان ها به جای ساکنان بیشترین آسیب را متحمل می شوند. زمین لرزه ای به بزرگی 7 ریشتر تقریبا هر ماه یک بار به زمین می رسد؛ زمین لرزه ای به بزرگی 3/ 6 ریشتر نیوزیلند را اخیرا لرزاند. بیشتر آنها در جایی اتفاق می افتند که مردم حضور ندارند. زمین اهمیتی به اینکه زلزله ها کجا رخ دهد نمی دهد، ولی ما باید به ساخت بهتر اهمیت دهیم.
--> اخبار مرتبط