قنات ها زیر پوست شهر نفس می کشند / قنات زارچ آیینه ذکاوت یزدی ها

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به گزارش یزدرسا، قنات زارچ در تاریخ 16 تیر 1384 هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که در 15 ژوئیه 2016 در استانبول برگزار شد، قنات زارچ با عنوان طولانی‌ترین قنات ایران در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفت.

قدمت حفر این قنات به زمان قبل از ورود اسلام به ایران باز می گردد و بیش از هزار سال از عمر آن می گذرد.

طول مسیر قنات زارچ استان یزد از کوه‌های فهرج تا زارچ، حدود 71 کیلومتر، است و به همین دلیل آن را به‌عنوان طولانی‌ترین قنات دنیا می‌شناسند؛ در مسیر قنات زارچ بیش از 2هزار و 115 حلقه چاه قرار دارد و دارای سه شاخه اصلی یا تونل زیرزمینی مجزا است که «شور، شیرین و ابراهیم خویدکی» نام دارند.

دو شاخه ابراهیم خویدکی و شیرین، شاخه‌های خشک شده این قنات قدیمی در زارچ هستند و فقط شاخه شور به طول 71 کیلومتر امروزه آبدهی دارد که میزان آبدهی آن در بالا‌دست قنات، 60 لیتر در ثانیه و در مظهر قنات، 28 لیتر در ثانیه برآورد شده است.

شاخه شور قنات زارچ از پایاب مسجد جامع یزد می‌گذرد که این پایاب حدود 60 پله دارد که دسترسی به آب قنات را میسر می‌کند.

دلیل شوری آب این شاخه این است که مادرچاه در منطقه آب شور قرار دارد و آب آن نسبت به دو شاخه دیگر به‌اصطلاح محلی لب‌شور است.

در مورد قدمت قنات زارچ، مانند دیگر قنوات ایرانی، مدرک مدونی وجود ندارد و برای تعیین قدمت این قنات باید به منابع تاریخی، حفاری‌های باستان‌شناسی و تاریخ‌گزاری سازه‌های وابسته به آن متوسل شد.

یکی از شواهدی که می‌تواند بر طول عمر قنات زارچ دلالت کند، تعیین قدمت شهر زارچ است؛ جایی که مظهر این قنات وجود دارد.

در کتاب تاریخ آل مظفر نوشته محمود کتبی، تاریخ جدید یزد از احمد کاتب، یزدنامه ایرج افشار و تاریخ جعفری، نویسندگان بر این باورند که زارچ یکی از چند روستایی است که به دست امیر مبارزالدین و نزدیکان او ساخته شد؛ به‌عنوان مثال، در یزدنامه آمده است: چنین برمی‌آید که روستای زارچ که نام کاریز زارچ از آن باشد، یکی از همان ده‌هایی است که محمدبن‌مظفر در سال 740 هجری قمری ساخت.

العلم عندالله عبدالحسین آینی نیز در کتاب آتشکده یزدان چنین می‌نویسد: از قراء مهم و معتبر در بلوک یزد، یکی زارچ است که بعد از میبد کهنگی و قدمتش مسلم است؛ وجه تسمیه آن به زارچ و بانی قنات و آبادی آن مجهول و زبان تاریخ در این باب ساکت.

در بررسی بناهای ساخته شده روی این قنات، قدیمی‌ترین مدرک مربوط به زمان ساخت مسجد عتیق است که در دوره حکومت علاء‌الدوله، دومین امیر آل کاکویه بر یزد بنا شد.

ارسلان خاتون همسر علاء‌الدوله ابتدا در مکان فعلی مسجد جامع، مسجدی می‌سازد و با توجه به کمبود آب و مشکل اساسی مردم یزد، دستور به حفر پایاب بر قنات زارچ در جلوس مسجد می‌دهد، پس اگر قدمت پایاب حدود 1000 سال باشد، قطعا قدمت قنات از آن بیشتر است.

در کتاب تاریخ جدید یزد، تالیف احمد کاتب چنین آمده است: و علاءالدوله مسجد قدیم ساخت بر درده؛ آنجا که ارسلان خاتون مناره ساخته بود و بر سر گنبد، مناری ساخت و بر تحت مسجد نقبی بر سر آب زارچ بکند و مردم شهر از آن آب، پیوسته مستفیض می‌شوند.

از ویژگی‌های قنات زارچ می‌توان به مقطع مربعی چاه‌های آن در مقایسه با همتایان دیگر اشاره کرد که مقطعی بیضوی یا دایره‌وار دارند که پیشینه حفر چنین چاه‌هایی به زمان زرتشتیان می‌رسد.

تا نیم قرن پیش آبدهی قنات زارچ بیش از 150 لیتر در ثانیه بود؛ اما به‌دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به‌شدت کاهش یافته است.

توسعه شهر یزد طی چند قرن گذشته، ساختمان‌سازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه‌ها، نشست فاضلاب‌ها به درون قنات و قراردادن لوله‌های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات، مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن به وجود آورده است.

حتی در حال حاضر 30 کیلومتر از قنات زارچ از زیر شهر یزد عبور می‌کند و در دو نقطه بافت قدیم که فاقد فاضلاب هستند، برخی از منازل مسکونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدایت کرده‌اند.

با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده است؛ اما همچنان ادامه دارد و متاسفانه هدایت فاضلاب‌ها به قنات سبب ایجاد گاز دی‌اکسید کربن در قنات شده که این امر لایروبی را برای مقنیان مشکل و خطرآفرین کرده است.

مبدا قنات در حوالی روستای فهرج است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد می‌شود و از محله‌های مختلف شهر از جمله میدان امیر چقماق عبور می‌کند؛ آب قنات پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج می‌شود و به‌طرف زارچ حرکت می‌کند.

ساختار معماری شهرها و ساختمان های جدید به نحوی است که شاید به نظر می رسد مقاومت قابل قبولی در برابر حوادث و بلایای طبیعی دارند اما سیل مرداد استان خلاف این موضوع را اثبات کرد، به نحوی که اولین شهر خشتی جهان به ویژه ساختمان ها و بافت تاریخی استان مقاومتی بی نظیر در برابر سیل از خود نشان دادند.

احمد آخوندی، مدیر کل میراث فرهنگی استان در زمان وقوع سیل، بیشترین خسارت ها را در بافت تاریخی متوجه ساختمان هایی دانست که کسی در آنها ساکن نبوده و یا در آنها مرمت نامناسب صورت گرفته و اظهار کرد: برخی منازل و مغازه ها یا سردرها خسارت دیدند اما خوشبختانه آثار تاریخی نفیس استان دچار مشکل نشدند و ما سعی کردیم مدیریت کنیم.

وی تامین اعتبار برای احیای قنات های متروکه داخل بافت تاریخی یزد قرار دارند را ضروری دانست و گفت: در گذشته آب های ناشی از بارندگی از طریق کوچه ها به قنات های فعال سطح شهر هدایت می شدند و قنات ها هم این آب را به مزارع بیرون شهر می بردند.

آخوندی گفت: الان 65 رشته قنات از داخل یزد رد می شود و 46 رشته قنات زیر بافت تاریخی این شهر قرار دارد و با احیای این قنات ها می توان هدایت آب های سطحی را به راحتی انجام داد.

وی با بیان اینکه از این تعداد یکی دو قنات الان در بافت تاریخی یزد فعال است، افزود: در سیل اخیر به این دلیل آبگرفتگی در بافت تاریخی کم داشتیم که آب را به سمت این قنات ها هدایت کردیم.

ابوالقاسم محی الدینی، شهردار یزد با اشاره به اینکه زیر شهر یزد هزار متر گالری یا همان تونل قنات وجود دارد، اظهار کرد: قنوات سبب فرو نشست زمین در 620 نقطه از شهر طی 10 روز شدند.

وی افزود: آب راه گرفته در مسیر بافت تاریخی به گالری قنات زارچ هدایت شد و اگر قنات زارچ نبود، بافت تاریخی به طور کامل تخریب می شد.

محی الدینی عنوان کرد: اکنون نیز کل مسیر قنات زارچ باز است و سایر قنات ها نیز در صورتی که بازسازی و لایروبی شوند، در زمان وقوع سیل می توانند تا حدی به هدایت روان آبها کمک کنند.

وی تصریح کرد: مرمت و ساماندهی قنوات بر عهده میراث فرهنگی است اما بودجه ای ندارد به همین دلیل فعلاً اقدام جدی در این زمینه انجام نشده است.

معماری و هنر گذشتگان واقعا قابل تحسین است قنات ها، آب انبارها، کرسی ها و... هرکدام براساس نیاز و کارایی خاصی طراحی شده و ساخته شده بودند که متاسفانه اکثر این موارد و به طور خاص قنات ها حذف شدند ولی همان قنات هایی که از گذشتگان همچنان فعال مانده است در سیل اخیر ناجی شهر شدند و به اذعان مسئولان اگر این قنات ها نبود وضعیت شهر غیر قابل پیش بینی بود.

انتهای پیام /