لزوم نظارت دقیق میراث فرهنگی به میراث نفت در خوزستان

قاسم آل کثیر / خبرگزاری مهر

میراث فرهنگی در خوزستان نیازمند نظارت دقیق‌تر از سوی مسئولان ذی‌ربط است چرا که در نبود نظارت، شاهد نابود شدن میراث فرهنگی نفتی استان به دست افراد ناآشنا با این میراث خواهیم بود.

کشف نفت در خوزستان پیامدهای اقتصادی بی‌شماری را برای دولت داشت؛ در کنار این پیامدها، تبعات نفت نیز به مرور برجسته‌تر شد و با وجود ثروتی که از نفت برداشت می‌شد اما همچنان بخش چشمگیری از مردم بومی خوزستان در فقر به سر می‌برند؛ درآمد نفتی، سیستم اجتماعی را از کار اجتماعی به عنوان منبع معاش اجتماعی معاف کرده و آن را به سیستم سیاسی وابسته کرده است؛ یعنی همه باید کارمند دولت باشند.

همچنین استخراج نفت در همان حال که ثروت تولید می‌کند دائما مردم و آن پهنه را با خطرات طبیعی (آلودگی محیط زیست) و... نیز تهدید می‌کند و اتفاقا در خوزستان در همین چند دهه این خطرات را هم به صورت بالقوه و هم به صورت بالفعل داشته‌ایم؛ اینجاست که باید اولویت محلی را به رسمیت شمرد که متأسفانه اولویت‌های محلی اغلب در سایه نگه داشته می‌شوند.

با همه انتقاداتی که به سیستم مدیریت نفت وارد است اما شرکت نفت در خوزستان از خود بناهای قدیمی را به جا گذاشته که اکنون بخشی از بافت تاریخی و میراثی مادی خوزستان و به خصوص اهواز به شما می‌روند.

در کنار دیگر بناهای اهواز مدرن که اغلب در دوره شیخ خزعل کعبی و شیوخ نبهانی ساخته شده بود، بعدها شرکت نفت در اهواز در نقاط مختلفی نیز خانه‌سازی کرد که ازجمله در مناطق زیتون کارمندی، زیتون کارگری، نیوسایت، شهرک نفت و... البته در آبادان، امیدیه، مسجدسلیمان و... نیز شهرک سازی‌هایی داشت؛ این بناها با معماری خاصی و متنوعی که در دوره‌های مختلفی داشت، اکنون به عنوان میراث فرهنگی خوزستان به شمار می‌روند.

دوره‌های معماری نفت

ساختمان سازی نفت در خوزستان چند دوره را طی کرد. در نسل اول ساختمان‌سازی سعی بر این بود که یک سرپناه برای کارکنان ساخته شود. در نسل دوم ساختمان‌سازی، نگاه مسئولان به مسکن صرفا ایجاد سرپناه نبود و سعی شد هنر معماری و ظرافت در طراحی و ساخت منازل دیده شود؛ در این دوره ابتدا آهک و سپس سیمان پرتلند به کمک سایر مصالح ساختمانی آمد و حاصل کار بسیار دل‌پذیرتر از نسل قبل از خود شد.

سنگ نماهای ساختمانی صیقل خورده و درب‌های تمام چوب با کنده‌کاری و در بعضی از قسمت‌های ساختمان آثاری از گچ‌بری در سقف و دیوارها دیده می‌شد. این منازل که مخصوص رؤسا و مدیران خارجی شرکت نفت در مسجدسلیمان بود، به بنگله شهرت یافتند.

در دوره سوم به موازات گسترش عملیات اکتشاف و استخراج نفت و افزایش تولید و تقویت بنیه مالی، سازمان‌دهی جدیدی در تشکیلات اداری صورت گرفت و بخش ساختمان (Construction) ایجاد شد.

در این مقطع که می‌توان آن را دوره سوم نامید، انبوه‌سازی منازل کارگری و کارمندی در تمامی مناطق در دستور کار قرار گرفت.

از اواسط دهه چهل که مرکزیت مناطق نفت‌خیز به تدریج از مسجدسلیمان به اهواز انتقال یافت، نیاز به منازل مسکونی در اهواز مجددا افزایش یافت و مسئولان مربوطه ناچار به اجاره منازل بیشتری در سطح شهر شدند. این در حالی بود که منازل شرکتی نواحی دیگر مانند هفتکل و مسجدسلیمان به دلیل تخلیه و نداشتن متقاضی شرکتی در اختیار ادارات و بعضا افراد متفرقه قرار گرفت.

در این مقطع از زمان، فعالیت‌های اداره ساختمان بیشتر معطوف به احداث، نوسازی و توسعه اماکن رفاهی عمومی، اداری، بهداشتی و آموزشی در منطقه اهواز بود به طوری که باشگاه نفت کارمندان در باغ خرمکوشک، تخریب و به جای آن ساختمان نوبنیاد روابط عمومی شرکت ملی مناطق نفت‌خیز احداث شد.

البته همان‌طوری که بالاتر گفته شد، نفت فقط در خوزستان ساختمان‌سازی نمی‌کرد؛ شرکت نفت در آبادان تا سال 1338، تعداد 12 هزار و 312 باب منزل ویلایی، غیر ویلایی، آپارتمان و اتاق برای کارکنان پالایشگاه احداث کرده بود. روزانه به طور متوسط 280 تلفن در خصوص درخواست فقط تعمیرات منازل انجام می‌شد و120 تماس تلفنی برای سایر خدمات و سرویس‌دهی برقرار می‌شد؛ همچنین بخش خدمات منازل تعداد 68 کارمند و 695 کارگر داشت.

در منطقه بریم تعداد دو هزار و سه منزل ویلایی، غیر ویلایی و آپارتمان و در مناطق باوارده شمالی و جنوبی، پارک و جمشید تعداد دو هزار و 849 باب منزل ویلایی، غیر ویلایی و آپارتمان وجود داشت.

همچنین در مناطق بهمنشیر و فرح آباد تعداد چهار هزار و 658 باب منزل ویلایی، غیر ویلایی و آپارتمان و در مناطق بهار و پیروز تعداد دو هزار و 802 منزل ویلایی، غیر ویلایی و آپارتمان وجود داشت.

تخریب و تعرض

خانه‌های منطقه نیوساید اهواز حدود 80 سال پیش و در سال‌های اولیه تأسیس شرکت نفت ساخته شدند؛ این خانه‌ها اکنون جزو بافت تاریخی شهر اهواز به حساب آمده و ارزش فرهنگی دارند اما 150و احد مسکونی و ثبت ملی شده شهرک نیوساید اخیرا به بخش خصوصی واگذار شده و بخشی از آن مورد تعرض و تخریب قرار گرفته است. همین مسئله و تبعات آن، فعالان میراث فرهنگی را نگران کرده که نکند باز هم بخش دیگری از بافت تاریخی اهواز از بین برود و سازه‌های جدید جای خانه‌های تاریخی را بگیرد.

بافت قدیمی نیوساید از طریق شورای ثبت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوزستان و تأیید شورای عالی ثبت سازمان متبوع به دلیل شأن ملی (برخورداری از ویژگی منحصر به فرد تاریخ پیدایش نفت در ایران) واجد ارزش ثبت در فهرست آثار ملی قرار گرفت و بر اساس ماده یک قانون ثبت در فهرست آثار ملی مصوب 1352و بند 6 ماده 3 قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی کشور مصوب 1367 در فهرست آثار ملی ثبت شد.

واکنش دوستداران میراث فرهنگی

تعرض به بافت تاریخی و خانه‌های منطقه نیوسایت اهواز باعث واکنش بسیاری از سازمان‌های مردم نهاد و فعالان میراث فرهنگی در خوزستان شد؛ یکی از فعالان میراث فرهنگی دراین‌باره گفت: «منازل سازمانی نیوساید اکنون جزو بافت تاریخی اهواز به‌حساب آمده و ارزش تاریخی و فرهنگی دارند و نباید هیچ‌گونه دخل و تصرفی در آنجا صورت گیرد. از نهادهای نظارتی درخواست می‌شود که نسبت به تعرض به اراضی و ابنیه‌های ثبت ملی حساسیت بیشتری نشان دهند».

باسم حمادی، مدیرعامل سازمان مردم نهاد میسان افزود: «پیمانکاری که این خانه به او واگذار شده با میراث فرهنگی و ارزش تاریخی این خانه‌ها آشنایی ندارد و قصد ساخت‌وساز در آن منطقه را دارد که متأسفانه اقدام به بریدن بخشی از درختان و همچنین تخریب خانه‌ها کرده است. ما خواستار این هستیم که شهرداری اهواز به این موضوع واکنش نشان دهد».

وی ادامه می‌دهد: «خریداران این املاک باید مطلع می‌شدند که این بافت‌ها دارای ضوابط خاص برای حفظ و نگهداری هستند و اجازه هیچ‌گونه تخریب، تجمیع طبقات، سطح اشغال، تغییر کاربری یا از بین بردن باغ‌ها، نخل‌های قدیمی، دیواره‌های طبیعی و شمشادی، فضای سبز و معابر را ندارند».

منطقه نیوساید اهواز یکی از محلات بالاشهری و به نسبت قدیمی اهواز در ساحل شرقی رودخانه کارون، متعلق به شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب است و بیشتر این منطقه را خانه‌های ویلایی به نسبت بزرگ شرکتی پر کرده و در آن ادارات، مراکز دولتی و خصوصی، درمانگاه، انواع سالن و زمین ورزشی، سالن غذاخوری، کتابخانه، و... وجود دارد.

هشدار

با این حال، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خوزستان با اشاره به واگذاری تعدادی از واحدهای مسکونی بافت تاریخی نیوساید اهواز به بخش خصوصی گفت: «بر اساس قوانین مربوطه و با توجه به الزامات حفظ، مرمت و نگهداری این‌گونه بافت‌ها تأکید می‌شود که هرگونه تغییر در آن برخوردهای قانونی را در پی دارد».

این در حالی است که با وجود تأکید مدیرکل میراث فرهنگی خوزستان اما همچنان تعدادی از خانه‌های این منطقه مورد تعرض پیمانکار قرار گرفت. همچنین چندین نخل که از درختان زینتی، مثمر و زیبا در اهواز به حساب می آیند نیز کاملا قطع شدند.

با ادامه این روند، احتمالا در آینده شاهد از بین رفتن بخشی از میراث تاریخی خانه‌های نفت خواهیم بود؛ خانه‌هایی که در امتداد بافت تاریخی اهواز قدیم یعنی از خرمکوشک تا عامری و 24 متری و 30 متری اهواز هستند.