مؤسسه دهخدا، از گذشته تا امروز؛ چراغی که علی‌اکبرخان روشن کرد

مؤسسه دهخدا اسفند سال 1324 شمسی تأسیس شد، و به‌تازگ اساتید مؤلف پس از سه سال به این خانه بازگشتند تا چراغی که علامه دهخدا سال‌ها پیش برفروخته بود خاموش نشود، باز شعله بکشد و نور بیافشاند.

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: مؤسسه دهخدا اسفند سال 1324 شمسی تأسیس شد. سنگ بنای این مؤسسه توسط مجلس شورای وقت در خانه علامه علی اکبر دهخدا با مدیریت خود ایشان نهاده شد، و پس از درگذشت علی اکبر دهخدا در دی‌ماه 1334، به مدت دو سال به مجلس شورای ملی منتقل شد.

دو سال و دو ماه بعد (در اسفند 1336) مجلس شورای ملی مؤسسه را همراه با بودجه آن به دانشگاه تهران واگذار کرد. دانشگاه هم آن را با همان اساسنامه و ساختار و بودجه به دانشکده ادبیات سپرد و خانه جدید این مؤسسه این بار، ساختمانی در باغ نگارستان بود؛ و همانجا ماند تا دکتر محمود افشار یزدی _که به دهخدا و لغت‌نامه او اعتقاد عمیقی داشت_ یکی از مرغوب‌ترین زمین‌هایش را در شمیران برای استقرار مؤسسه لغت‌نامه دهخدا وقف دانشگاه تهران کرد. او بدون اخذ اجاره، ساختمانی را در همان زمین‌ها در اختیار مؤسسه گذاشته بود، بعدها دانشگاه در همین زمین ساختمان جدیدی ساخت و ساختمان قبلی را به موقوفات دکتر افشار یزدی برگرداند.

گذر از ناملایمات زمانه

در طول این سال‌ها و پس از درگذشت دکتر محمد معین، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا تحت ریاست دکتر سیدجعفر شهیدی و معاونت دکتر غلامرضا ستوده، با همان بودجه ناچیزی که مجلس تصویب کرده بود و با ناملایمات بسیار به حیات خود ادامه داد، تا کار تألیف و چاپ لغت‌نامه به پایان رسید. بلافاصله جمعی از مؤلفان و اساتید فرهنگ نویسی یعنی استادان: سیدمحمد دبیرسیاقی، سیدجعفر شهیدی، احمدی گیوی، رسول شایسته حسن انوری، نجفی اسداللهی و چند تن دیگر تصمیم می‌گیرند که به وصایای دهخدا عمل نمایند. پیشنهاد تألیف ذیلی بر لغت‌نامه دهخدا به دلایلی تصویب نمی‌شود و بعداز گفتگوهای بسیار و موافقت‌ها و مخالفت‌ها، تألیف لغت‌نامه بزرگ فارسی به پیشنهاد دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی، که در تألیف لغت‌نامه دهخدا نقش اساسی داشته است تصویب می‌شود، و هیئت رئیسه وقت دانشگاه تهران نیز آن را تصویب و ابلاغ می‌کند.

مسوده و پیش‌نویس لغت‌نامه فارسی

تألیف این لغت‌نامه نیز از توصیه‌های علامه دهخداست، که می‌نویسد: «این لغت‌نامه (لغت‌نامه دهخدا) مسوده و پیش‌نویس لغت‌نامه فارسی است». اما برای آن آنگونه که باید ساز و کار مناسبی درنظر گرفته نمی‌شود. کار بزرگ است و عُده ناچیز. مؤلفان که تعدادشان کم شده است سخت مشغول کار می‌شوند.

در سال 1365 پیشنهاد تأسیس مرکز آموزش بین‌المللی زبان فارسی، از طرف دکتر سیدجعفر شهیدی و دکتر غلامرضا ستوده به دانشگاه تهران داده شد و تأسیس آن مورد موافقت قرار گرفت. با راه اندازی این مرکز، اصلاح و تغییر اساسنامه در دستور کار قرار می‌گیرد. به دلایل بسیار، دکتر شهیدی و دکتر ستوده می‌خواهند مؤسسه از بدنه دانشکده ادبیات جدا شود و زیر نظر مستقیم رئیس دانشگاه به فعالیت خود ادامه دهد. از این به بعد است که مؤسسه گام در راه پیشرفت و پویایی می‌گذارد و علاقه‌مندان غیرایرانی برای یادگیری زبان به مؤسسه می‌آیند.

در کنار تألیف لغت‌نامه بزرگ فارسی، چاپ رایانه‌ای لغت‌نامه دهخدا با همکاری ناشر خصوصی آغاز می‌شود، با درخواست دکتر ستوده جمع اندک ویراستاران که اکنون در زمینه فرهنگ‌نویسی تجربه‌هایی اندوخته‌اند، گروه دوم مؤلفان لغت‌نامه بزرگ فارسی را تشکیل می‌دهند و زیر نظر دکتر سیدجعفر شهیدی تألیف حرف جیم لغت‌نامه بزرگ فارسی را آغاز می‌کنند. چند ماهی بیش نمی‌گذرد که چاپ دوم کامپیوتری لغت‌نامه با ویرایشی تازه برای اینکه با فناوری جدید هماهنگ شود آغاز می‌شود.

با تمام شدن کار چاپ دوم، تهیه سی دی لغت‌نامه در دستور کار قرار می‌گیرد. این سی دی به عنوان اولین فرهنگ دیجیتالی زبان فارسی در بنیاد ایرانشناسی توسط معاون رئیس جمهور وقت در سال 1385 رونمایی می‌شود و تألیف و تدوین فرهنگ متوسط دهخدا که آن نیز توصیه علامه دهخداست آغاز می‌گردد. این فرهنگ 5 سال طول می‌کشد تا تمام شود. تعداد زبان‌آموزان سال به سال افزایش می‌یابد، از این راه‌ها درآمد نسبتاً خوبی عاید دانشگاه تهران و انتشارات دانشگاه می‌شود و بهره مؤسسه مبلغ ناچیزی است که فقط بتواند هزینه‌های جاری‌اش را پرداخت کند. همه این کارها با عشق توسط نیروهای انگشت‌شمار و با دریافت حقوق‌های بسیار ناچیز انجام می‌شود.

جایِ خالیِ بزرگان

در طول این سال‌ها مؤسسه چند تن از بزرگان خود را از دست می‌دهد. دکتر شهیدی، دکتر دبیرسیاقی، استاد دیوشلی، دکتر احمدی گیوی آسمانی می‌شوند و دکتر غلامرضا ستوده بازنشسته می‌شود. تألیف حرف آ و الف لغت‌نامه بزرگ فارسی در هفت جلد به پایان می‌رسد. چند تنِ باقی‌مانده از ویراستاران چاپ‌های کامپیوتری به جمع مؤلفان می‌پیوندند. تألیف حرف ب شروع می‌شود دکتر حسن انوری که برای تألیف فرهنگ سخن مؤسسه را ترک کرده بود، دوباره به جمع مؤلفان می‌پیوندد و تألیف قسمت‌هایی از حرف ب را آغاز می‌کند یک مجلد از حرف ب (جلد 8) شامل 5 جزوه به چاپ می‌رسد، نرم‌افزار گنجینه لغتِ دهخدا با کمک مؤسسه علوم کامپیوتری نور تهیه می‌شود، طرح تألیف فرهنگ 6 جلدی دهخدا به خاطر هزینه زیاد و عدم بودجه روی میز می‌ماند. همکاران در بخش آموزش چندین جلد کتاب آموزش زبان فارسی در سطوح مختلف تألیف می‌کنند. دانشجویان رو به افزونی گذاشته‌اند، ساز وکار پذیرش دانشجو بهتر می‌شود. در این چند سال بعد از شادروان دکتر شهیدی، دکتر افخمی و دکتر درزی از گروه زبان‌شناسی به مسند ریاست می‌نشینند. انتخاب رئیس مؤسسه از گروه زبانشناسی با توجه به آموزش زبان و فرهنگ‌نویسی تصمیم کاملاً درستی است. کارها همچنان با افت و خیز ادامه می‌یابد. بنیاد حامیان دهخدا با حضور شخصیت‌های فرهیخته تأسیس می‌شود.

کرونا سرمی‌رسد

به یکباره کرونا سرمی‌رسد و کاسه کوزه‌ها را به هم می‌ریزد. زبان‌آموزان به حداقل می‌رسند. دکتر درزی، به درستی دکتر بیجن‌خان استاد زبان‌شناسی را به عنوان معاون علمی برمی‌گزیند. ایشان که کوله‌باری از تجربه در زمینه آموزش زبان فارسی دارد و فوت وفن زبان را می‌شناسد، تغییرات ساختاری در نحوه آموزش زبان فارسی را آغاز می‌کند. آموزش آنلاین راه می‌افتد. بعد از استعفای دکتر درزی، دکتر بیجن‌خان حکم ریاست می‌گیرد. ایشان معاون علمی خود را نه از دانشکده ادبیات بلکه از دانشکده علوم و فنون با تخصص علوم کامپیوتری با گرایش پردازش زبان، به نام دکتر هادی ویسی انتخاب می‌کند. دانش ایشان و تجربه‌های دکتر بی‌جن‌خان و هنر و توانایی‌های آقای مهدی تجلی و همکاری صمیمانه همکاران آموزش باعث رشد و شکوفایی مرکز بین‌المللی آموزش زبان می‌گردد. در بخش تألیف نسخه برخط لغت‌نامه دهخدا که سال‌ها روی آن کار شده آماده رونمایی می‌شود. دکتر نیلی و هیئت معاونین ایشان از این نسخه رونمایی می‌کنند. جلد 9 لغت‌نامه بزرگ فارسی شامل 5 جزوه دیگر از حرف ب آماده چاپ می‌شود.

نخستین جایزه علی‌اکبر دهخدا

نخستین جایزه علی‌اکبر دهخدا به پیشنهاد دکتر شفیعی کدکنی در اردیبهشت 1401 با حمایت بنیاد حامیان به نحو شایسته ای برگزار می‌شود. همزمان استودیوی مؤسسه که با مشارکت کانون فرهنگی قلمچی ساخته شده است، افتتاح می‌گردد. در خردادماه 1401 نخستین جشنواره بین‌المللی آموزش زبان با حضور آنلاین زبان‌آموزانی از کشورهای گوناگون که فارسی را درمؤسسه آموخته‌اندف برگزار می‌شود. طرح راه اندازی سامانه جامع فارسی آموز برخط (آنلاین) در دستور کار قرار می‌گیرد. موضوع به کار گیری روش‌های نوین فرهنگ‌نویسی با استفاده از تکنولوژی و هوش مصنوعی برای تسریع در کار تألیف لغتنامه بزرگ فارسی پیشنهاد می‌شود.

دوران فترت

باز اما اوضاع دگرگون می‌شود دکتر بی‌جن‌خان قبل از به پایان رسیدن حکمش عزل می‌شود و دکتر حمیرا زمردی توسط آقای دکتر مقیمی رئیس پیشین دانشگاه به ریاست مؤسسه لغت‌نامه دهخدا منصوب می‌شود. دکتر ویسی استعفا می‌دهد و مؤلفان پس از حدود 60 سال حضور و کار مداوم در پی عزل دو تن از اعضای کارآمد و خبره مؤسسه، برای اولین بار به اعتراض مؤسسه را ترک می‌کنند.

شد آنکه اهل نظر بر کناره می‌رفتند

تا آذر 1403 که تقریباً 29 ماه از آن تاریخ می‌گذشت، طبق روایت کارکنان مؤسسه، این‌مرکز در نتیجه مدیریت اخیر، از خود هیچ نداشت، از کارمندانش جز تعدادی انگشت‌شمار باقی نمانده‌بودند، بقیه هرکدام به جایی فرستاده شده‌اند. برخی از اموالش به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برده شده و چارت سازمانی مؤسسه تغییر داده شده است. به طور غیرقانونی در اساسنامه مصوب مؤسسه دست برده‌اند و خلاصه اینکه گامی در ارتقا آن برداشته نشده است. با این همه:

برآید سرخ گل خواهی نخواهی

اگر خود صدخزان آرد تباهی

خوشبختانه با تغییر ریاست دانشگاه تهران و بالتبع رئیس دانشکده ادبیات، به قول حافظ:

شد آنکه اهل نظر بر کناره می‌رفتند،

هزار گونه سخن در دهان و لب خاموش

با بازگشت دکتر بیجن خان به ریاست مؤسسه، اساتید مؤلف بعد از سه سال به این خانه بازگشته‌اند تا به گفته خودشان، چراغی که علامه دهخدا سال‌ها پیش برفروخته بود خاموش نشود، باز شعله بکشد و نور بیافشاند.