مبارزه با فساد؛ اولویت کشورها در مقابله با جرایم سازمان یافته
تهران - ایرنا - فساد یکی از مهمترین ناهنجاری‌های سیاسی و اقتصادی در سطح جهان به شمار می‌رود. از این رو مبارزه با آن امری ضروری در رویارویی با جرایم سازمان‌یافته است که می‌بایست به وسیله نهادهای پاسخگو صورت پذیرد تا بدین ترتیب فرصت، زندگی سالم و پرثمر برای مردم فراهم شود.
بیشتر متفکران، فساد را یک بیماری انکارناپذیر در همه حکومت ها و اقوام می دانند و در رژیم های سیاسی دمکراتیک و دیکتاتوری، اقتصادهای سوسیالیستی، سرمایه داری و فئودال یافت می شود و تاریخ آن به قدمت تمدن بشری است. به همین دلیل هم سازمان ملل 9 دسامبر را «روز جهانی مبارزه با فساد» نامگذاری کرده و از کشورهای جهان خواسته تا برای مبارزه با این پدیده تلاش کنند. البته به هر مقدار که بشر پیشرفت های بیشتری به دست می آورد و به سمت و سوی توسعه حرکت می کند، موضوع فساد به عنوان یکی از مسایل فراگیر اهمیت بیشتری پیدا می کند.
تعریف و انواع فساد
واژه فاسد در لغت به معنی تباهی است. واژه لاتین آن برای نخستین بار به وسیله ارسطو و بعدها مارکوس تولیوس سیسرون به‌کار رفت. در مباحث فلسفی، الهی یا اخلاقی، فساد به انحراف معنوی یا اخلاقی از یک ایده‌آل گفته می‌شود. پس فساد تلاش برای کسب ثروت و قدرت از طرق غیرقانونی، سود خصوصی به بهای سود عمومی یا سوءاستفاده از قدرت دولتی برای منافع شخصی بوده و یک رفتار ضد اجتماعی محسوب می شود.
البته فساد مصادیق مختلفی هم دارد؛ یعنی فسادی که منافع کوچک برای اشخاص اندکی ایجاد کند که به آن فساد جزئی یا خرد می گویند. فسادی که در بعد دولت و ابعاد بزرگ روی می‌دهد که همان فساد کلان یا بزرگ است و فسادی که در ساختار زندگی روزمره مردم در اجتماع رایج و گسترده شده و نشانه جرایم سازمان‌یافته است که به آن فساد نظام‌مند یا سیستماتیک می گویند.
تفاوت فساد در کشورهای جهان سوم با کشورهای پیشرفته
مطالعه کشورهای جهان سوم نشان می دهد که ارتباط مستقیم میان سطوح مختلف فساد وجود داشته و به نوعی همدیگر را تشدید می کنند. بنابر نظر «ساموئل هانتینگتون» بیشتر نظام های سیاسی در سطوح پایین تر اداری و اقتدار سیاسی در معرض رواج گسترده فساد هستند و بدین ترتیب حرکت فساد از سطوح پایینی به سمت بالاتر ممکن است. برپایه تحقیقات گسترده در زمینه بالا و پایین بودن سطح فساد در جهان سوم، این امر موجب خسارات زیادی برای چشم اندازهای توسعه است.
اگر فساد در تعدادی از دولت ها به عنوان یک نارسایی اداری تلقی می شود در کشورهای جهان سوم فساد سیاسی و مالی به عنوان یکی از مشخصه ها و ویژگی های دولت ها قلمداد می شود. به همین دلیل هم «رانتجویی» همواره وجه شناخته شده ای از عملکرد دولت های جهان سوم است.
اما در کشورهای صنعتی و قدرتمند، فساد بیشتر در رده های بالای قدرت متمرکز است، حال آنکه به نظر می رسد در کشورهای در حال توسعه، فساد تمامی سطوح زندگی اقتصادی و اجتماعی را دربرگرفته است. در اینگونه کشورهایی که حاکمانی خاندانی و قبیله ای دارند، مانند کشورهای نفت خیز عربی و تعدادی از دولت های آفریقایی، بروز فساد بیشتر در میان رده بالایی ها و به طور کلان رواج دارد.
همچنین در جهان سوم برخلاف دولت های جهان اول، می توان یک سلسله مراتب نظام مند و مشخص را میان سطوح مختلف فساد مشاهده کرد. در این جوامع فساد به راحتی از پایین به بالا و بالعکس جابجا شده و انتشار پیدا می کند.
البته باید اذعان داشت که دولت های جهان سوم بیشتر با مشکل ناکارآمدی دست به گریبان هستند که خود آن یکی از علل رابطه فسادانگیز در میان دولتمردان محسوب می شود. به نظر هانتینگتون، در شرایط رشد اقتصادی، بدترین چیز ممکن، وجود جامعه متقلب همراه با تمرکزگرایی شدید و دیوانسالاری دغلباز است و ناکارآمدی دولت به تحمیل هزینه های زیادی بر این کشورها می شود.
چنین کشورهایی اغلب از ساخت سیاسی شدیدا متمرکز عشیره ای و غیردمکراتیک برخوردارند. پس ویژگی هایی همچون دولت های آسانگیر، تمرکز شدید و بسیار ناکارآمد قدرت سیاسی، سوء استفاده مقامات دولتی از قدرت سیاسی، سوء مدیریت، سیاسی بودن تخصیص منابع، نظام سیاسی اقتصادی مبتنی بر افراد، اطلاعات ناقص، قوانین ضعیف و ناکارآمد، عقب ماندگی و ناکارآمدی تکنولوژی به وفور در اینگونه کشورها به چشم می خورد که همگی از پیامدهای فساد هستند.
راهبرد مبارزه با فساد
طراحی یک راهبرد و استراتژی مبارزه با فساد نیازمند ارزیابی گسترده، اشکال و ریشه های بروز فساد در یک کشور به طور عام و در نهادهای دولتی به طور خاص است. از طرفی دیگر می بایست خواست سیاسی برای مبارزه با فساد در درون دولت و جامعه ایجاد شده باشد. پس مبارزه با فساد یک فرآیند طولانی مدت بوده و عنصر اصلی مبارزه در این جریان، اراده و عزم سیاسی محسوب می شود که نیازمند پشتیبانی از بالا و حمایت های پایین است.
پس نخستین گام در مبارزه با فساد، در نظر گرفتن یک اعتقاد بی‌رحمانه است که نباید تصور شود، اشخاص بهره‌مند از قدرت سیاسی، صادق و قابل اطمینان هستند، بنابراین باید با اتخاذ یک سیاست کلیدی، اطمینان حاصل شود که فساد در یک بخش، دیر یا زود با مخالفت بخش دیگر حکومت که در برابر سوءاستفاده واکنش نشان می‌دهد، روبه‌رو خواهد شد.
نخستین سند معتبر بین‌المللی برای مبارزه با فساد
از آنجا که همه کشورها به نوعی درگیر فساد هستند، مجمع عمومی سازمان ملل و تعدادی از کشورها در 31 اکتبر 2003 میلادی، کنوانسیون مبارزه با فساد را به عنوان نخستین معاهده جامع بین‌المللی که به طور خاص به مساله مبارزه با فساد پرداخته است به تصویب رساندند که شامل یک مقدمه، هفت فصل و 71 ماده است.
در مقدمه این کنوانسیون آمده است که موضوع پیشگیری و از میان بردن فساد مسوولیت تمامی دولت‌هاست و آن‌ها باید با یکدیگر و با افراد در گروه‌های خارج از بخش دولتی برای مقابله با فساد همکاری مؤثر داشته باشند. از دیگر ویژگی‌های مهم و تاثیرگذار این کنوانسیون می‌توان به اختصاص فصل دوم آن به تدابیر و اقدامات پیشگیرانه برای مبارزه با فساد اشاره کرد که هم بخش‌های عمومی و دولتی و هم بخش‌های خصوصی را شامل می‌شود.
لزوم ایجاد نهاد یا نهادهای فسادستیز به‌مثابه تشکیلاتی مستقل از جمله مواردی است که در این سند بر آن تاکید شده است، امری که هدفش ایجاد شفافیت در زمینه تامین مالی مبارزات انتخاباتی و احزاب سیاسی، اتخاذ تدابیر، تصمیمات و خط‌مشی‌های اداری در زمینه‌هایی چون مزایده‌ها، مناقصه‌ها و تدارکات در بخش‌های عمومی، رعایت شایسته‌سالاری در استخدام کارکنان بخش‌های عمومی، حصول اطمینان از ساوزکارهای بازبینی حساب‌ها یا معاملات مشکوک به فساد و ایجاد مکانیسم‌هایی برای تجزیه و تحلیل اطلاعات مالی و تبادل آن‌ها در سطوح بین‌المللی است. همچنین هر کشور عضو، طبق قانون داخلی خود، باید برقراری اقدامات و نظام‌هایی را جهت تسهیل گزارش‌دهی فساد به مراجع مربوط توسط مقام‌های دولتی در هنگامی که به چنین اعمالی در اجرای وظایف برخورد می‌کنند، مورد بررسی قرار دهد.
ایران در 2003 میلادی این سند را امضا کرد و مجلس شورای اسلامی در 1385 خورشیدی آن را تصویب و مجمع تشخیص مصلحت نظام آن را در 1387 خورشیدی تایید کرد و ایران در نهایت در 20 فروردین 1388 خورشیدی به طور رسمی به عضویت این کنوانسیون درآمد.
منابع
- علی ربیعی. زنده باد فساد (جامعه شناسی سیاسی فساد در دولت های جهان سوم)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382.
_ پل هیوود. فساد سیاسی، ترجمه: محمد طاهری و بنی هاشمی، ترهان: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1381.
- رابرت کاکس و دیگران، فساد و فرصت های اجتماعی، ترجمه: حسین راغفر، تهران: انتشارات نقش و نگار، 1382.
*س_برچسب‌ها_س*