مدل رگولاتوری «طلای آنلاین»
گسترش معاملات آنلاین طلا موجب شده است بحث در زمینه نهاد متولی این بازار بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. برخی کارشناسان معتقدند اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی و اتاق اصناف ایران می‌توانند متولی این بازار باشند و بانک مرکزی نیز در بخش اقتصادی و ارزی نظارت کند.
فائزه پوزش: با گسترش فناوری‌های دیجیتال و رونق پلتفرم‌های آنلاین، بازار خرید و فروش طلا در ایران وارد مرحله‌ای نوین شده است. این تحول، علاوه بر فراهم کردن دسترسی گسترده‌تر و شفافیت بیشتر در معاملات، سوالاتی را درباره چارچوب‌های قانونی، نظارتی و نهادی این بازار مطرح کرده است. برخی معتقدند که برای سامان‌دهی این حوزه نیاز به نهادها یا مقررات تازه دارد، درحالی‌که دیگر کارشناسان بر این باورند که قوانین و ساختارهای موجود می‌توانند پاسخ‌گوی فعالیت پلتفرم‌ها باشند و ایجاد دخالت‌های جدید ممکن است سرعت نوآوری را کاهش دهد. این گزارش به بررسی ابعاد مختلف این موضوع و ارائه دیدگاه‌های متفاوت درباره متولی و چارچوب قانونی بازار آنلاین طلا می‌پردازد. چه کسی باید متولی بازار آنلاین طلا باشد؟
بازار آنلاین طلا نیازمند ورود نهاد جدید؟
با گسترش پلتفرم‌های خرید و فروش آنلاین طلا در ایران، بحث درباره نحوه سامان‌دهی این بازار و نهاد متولی آن پررنگ شده است. برخی بر این باورند که برای نظم‌بخشی به این حوزه نیاز به تعریف نهادهای جدید یا قوانین تازه وجود دارد؛ اما واقعیت نشان می‌دهد که زیرساخت‌های قانونی و نظارتی موجود می‌تواند پاسخ‌گوی فعالیت این پلتفرم‌ها باشد. بحث درباره متولی اصلی سامان‌دهی بازار آنلاین طلا در ایران همچنان مطرح است، با این حال، به نظر می‌رسد نگاه به این بازار به‌عنوان حوزه‌ای که نیازمند یک نهاد متولی جدید است، چندان منطقی نباشد؛ زیرا این رویکرد در نهایت به دخالت مستقیم در بازار و ایجاد تصدی‌گری دولت یا نهاد مورد بحث در اقتصاد منجر می‌شود.
در شرایطی که بسیاری از صاحب‌نظران به تجمع قوانین در نظام قانونی کشور اشاره می‌کنند، ضرورت تعریف قوانین جدید یا ایجاد نهادهای تازه برای این بازار احساس نمی‌شود. پلتفرم‌های فعال در حوزه آنلاین طلا بر اساس قوانین موجود تمام مراحل لازم برای دریافت مجوز را طی کرده و زیر نظر نهادهای نظارتی کشور فعالیت دارند. در میان نهادهای نظارتی، وزارتخانه‌های اقتصادی، بانک مرکزی، اتحادیه‌ها و اصناف، اتاق بازرگانی و همچنین نهادهای امنیتی مانند پلیس فتا حضور دارند و بر فعالیت این پلتفرم‌ها نظارت کامل دارند. بنابراین، در سطح قوانین و نظارت‌ها، بستر قانونی کاملی فراهم است و پلتفرم‌های رسمی تمامی مراحل لازم را برای فعالیت قانونی پشت سر گذاشته‌اند.
چرایی نظارت بانک مرکزی
با گسترش فناوری‌های دیجیتال، بازار خرید و فروش طلا در ایران وارد مرحله‌ای تازه شده است. پلتفرم‌های آنلاین امکان معامله طلا را به‌صورت غیرحضوری و در هر زمان فراهم کرده‌اند و محدودیت‌های بازار سنتی را کاهش داده‌اند. این تحول دسترسی کاربران را آسان‌تر کرده و امکان انجام معاملات سریع و شفاف را برای همگان فراهم می‌کند.
بازار طلای ایران از گذشته به شکلی سنتی اداره می‌شد و محدودیت‌های خاص خود را داشت؛ نیاز به خرید حضوری، دشواری در رصد تراکنش‌ها، نرخ خرید و فروش طلا و میزان کارمزد همواره موضوع بحث و گمانه‌زنی در بازار سنتی بوده است. در سال‌های اخیر، با ورود فناوری‌های نوین و راه‌اندازی پلتفرم‌های خرید و فروش آنلاین طلا، محدودیت‌های موجود کاهش یافته و مزیت‌های متعددی برای کاربران ایجاد شده است. بازار سنتی طلا پیش از این تنها در روزهای کاری و برای چند ساعت امکان معامله داشت؛ اما پلتفرم‌های آنلاین این محدودیت را از میان برده‌اند. پیش از راه‌اندازی این پلتفرم‌ها، مردم برای حضور در بازار باید زمان خود را برنامه‌ریزی می‌کردند یا به بازارهای غیررسمی و پنهان مراجعه می‌کردند؛ درحالی‌که اکنون با ارائه قیمت‌های شفاف و در دسترس برای همه، امکان خرید و فروش در هر زمان فراهم شده است.
این تجربه ماه‌های اخیر فعالیت رسمی پلتفرم‌های آنلاین طلا نشان می‌دهد که این بازار توانسته مزایای واقعی فناوری را در اختیار کاربران قرار دهد و شیوه معامله طلا را متحول کند. کارشناسان بر این باورند که این بازار نه تنها نیازی به دخالت بانک مرکزی ندارد، بلکه باید زمینه‌های توسعه و گسترش فعالیت آن فراهم شود؛ زیرا همزمان دسترسی کاربران به فضایی امن، شفاف و دائمی را ممکن می‌سازد و امکان مقابله با بازارهای غیررسمی و زیرزمینی را نیز فراهم می‌کند.
سدی در برابر نوآوری
از سوی دیگر با گسترش فعالیت‌های فین‌تک و ورود فناوری‌های نوین به بازارهای مالی و کالا، تعامل میان نهادهای سیاستگذار و فعالان بازار اهمیت فزاینده‌ای یافته است. در سال‌های اخیر، توسعه پلتفرم‌های آنلاین، به ویژه در حوزه خرید و فروش طلا، فرصت‌های تازه‌ای برای سرمایه‌گذاران خرد و کسب‌وکارهای نوپا ایجاد کرده است. با این حال، نبود چارچوب قانونی روشن و دستورالعمل‌های شفاف، چالش‌هایی را برای فعالان این حوزه به‌وجود آورده است.
مداخلات اخیر بانک مرکزی در بازارهای نوآورانه، از جمله حوزه فروش آنلاین طلا، بدون داشتن مبنای قانونی مشخص و دستورالعمل شفاف، باعث سردرگمی گسترده میان فعالان فین‌تک و سرمایه‌گذاران خرد شده است. این نوع تصمیم‌گیری‌های ناگهانی، اعتماد عمومی به نظام نظارتی را کاهش داده و فضای فعالیت کسب‌وکارهای قانون‌مند را متزلزل کرده است. درحالی‌که انتظار می‌رفت بانک مرکزی به‌عنوان نهاد سیاستگذار پولی، زمینه‌ساز توسعه شفاف و قانون‌مدار بازارها باشد، مداخلات اخیر عملا موجب توقف نوآوری و افزایش ریسک برای تمام طرف‌ها شده است.
بازار در پیچ قوانین
در ادامه باید خاطرنشان کرد که فناوری‌های دیجیتال بازار معاملات طلا را تغییر داده‌اند و پلتفرم‌های آنلاین امکان خرید و فروش غیرحضوری را فراهم کرده‌اند. این پلتفرم‌ها قیمت‌ها را شفاف کرده‌اند و دسترسی کاربران را به معاملات 24 ساعته ممکن کرده‌اند. با این حال، بانک مرکزی هیچ جایگاه قانونی مشخصی برای ورود به معاملات آنلاین طلا ندارد. قانون پولی و بانکی کشور وظایف بانک مرکزی را مشخص کرده و آن را موظف کرده است سیاست‌های پولی را تنظیم کند، بر نظام بانکی نظارت داشته باشد و ارزش پول ملی را حفظ کند. مداخله در بازار کالا یا پلتفرم‌های غیرسپرده‌پذیر مانند بازار طلا جزو اختیارات بانک نیست.
ورود بانک مرکزی نه بر اساس مصوبه هیات وزیران و نه ابلاغیه مجلس صورت گرفته، بلکه از طریق تفسیر گسترده وظایف نظارتی و تصمیمات اجرایی موردی انجام شده است. این رویکرد وظایف نهادهای اقتصادی را تداخل داده و فضای فعالیت کسب‌وکارها را بی‌ثبات کرده است. کارشناسان معتقدند بانک مرکزی باید اقدامات خود را بر پایه قوانین شفاف و مصوب انجام دهد و نه با تصمیمات موردی. تنها در این صورت می‌توان تعادل میان نظارت، رقابت و نوآوری را حفظ کرد و اطمینان فعالان بازار را بازگرداند.
سایه خلأ سیاستی بر خرید و فروش طلا
در سال‌های اخیر، پلتفرم‌های آنلاین خرید و فروش طلا با سرعتی چشم‌گیر رشد کرده‌اند و امکان معامله غیرحضوری و دسترسی به قیمت‌های شفاف را برای کاربران فراهم کرده‌اند. این تحول نه تنها شیوه معامله طلا را متحول کرده، بلکه حجم بالای سرمایه‌گذاری خرد در بستر دیجیتال، اهمیت تدوین سیاست‌های شفاف و هماهنگ برای این بازار را بیش از پیش آشکار کرده است. بسته شدن درگاه‌های پرداخت برخی پلتفرم‌های آنلاین طلا را نمی‌توان صرفا تصمیمی موقتی یا احتیاطی دانست. این اقدام در واقع نشان‌دهنده خلأ سیاستی و ناهماهنگی نهادی در تنظیم‌گری اقتصاد دیجیتال ایران است. با توجه به حجم بالای مبادلات و سرمایه‌گذاری‌های خرد در بسترهای آنلاین، انتظار می‌رفت سیاستگذار پیش از هر اقدام محدودکننده، چارچوب قانونی و مقرراتی مشخص برای فعالیت این کسب‌وکارها تدوین و ابلاغ کند. در عمل، بدون وجود قانون یا آیین‌نامه روشن درباره امکان توقف یا ادامه فعالیت پلتفرم‌های فروش طلا از سوی بانک مرکزی، درگاه‌های بانکی این شرکت‌ها بسته شد. این اقدام نه تنها مانع رشد طبیعی بازار شد، بلکه موجب اختلال در اعتماد عمومی، زیان کاربران و از بین رفتن سرمایه‌های قابل‌توجه در سطح خرد و کلان شد.
کارشناسان معتقدند چنین تصمیم‌هایی نشان می‌دهد که نظام سیاستگذاری در حوزه اقتصاد دیجیتال هنوز به درک مشترکی از مرز میان نظارت و مداخله نرسیده است. درحالی‌که راه درست تدوین قانون شفاف، پیش‌بینی‌پذیر و مبتنی بر مشورت با فعالان بازار است، برخوردهای مقطعی و غیرشفاف تنها به نااطمینانی و بی‌ثباتی در فضای سرمایه‌گذاری دامن می‌زند. در نتیجه، بسته شدن درگاه‌ها بیش از آنکه اقدامی احتیاطی تلقی شود، بازتاب ضعف ساختاری در سیاستگذاری و فقدان نگاه مشخص برای حفظ بازارهای نوظهور است؛ وضعیتی که در نهایت به زیان همه بازیگران، از نهادهای حاکمیتی گرفته تا مردم و کسب‌وکارها، تمام می‌شود.
گزارش‌دهی؛ کلید اعتماد کاربران
با رشد بازارهای آنلاین و افزایش سرمایه‌گذاری‌های خرد در حوزه طلا، شفافیت و دسترسی به اطلاعات دقیق اهمیت فزاینده‌ای یافته است. کاربران و سرمایه‌گذاران برای تصمیم‌گیری‌های آگاهانه نیاز دارند به اطلاعات قابل اعتماد دسترسی داشته باشند و بتوانند ریسک فعالیت در پلتفرم‌ها را به حداقل برسانند. در این شرایط، ارائه صورت‌های مالی و گزارش‌دهی منظم به یکی از ابزارهای کلیدی برای ایجاد اعتماد عمومی تبدیل شده است. شفافیت و گزارش‌دهی عمومی، از جمله ارائه صورت‌های مالی و اطلاعات دقیق موجودی طلا، ستون اصلی اعتماد در بازارهای آنلاین و سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود. وقتی کاربران و سرمایه‌گذاران به اطلاعات درست و قابل راستی‌آزمایی دسترسی داشته باشند، می‌توانند تصمیمات آگاهانه بگیرند و ریسک فعالیت در پلتفرم‌ها کاهش می‌یابد.
در مقابل، فقدان شفافیت موجب بی‌اعتمادی، شایعات و سردرگمی می‌شود و حتی اگر کسب‌وکار از نظر قانونی منطبق باشد، اعتبار آن در نگاه مخاطبان آسیب می‌بیند. بنابراین، برای پلتفرم‌های آنلاین، گزارش‌دهی منظم و دقیق نه تنها مطابق با استانداردهای حرفه‌ای و قانونی است، بلکه به‌عنوان ابزار کلیدی برای حفظ اعتماد، رشد پایدار و توسعه بازار عمل می‌کند. به‌طور خلاصه، شفافیت پایه اعتماد عمومی و تضمین پایداری کسب‌وکار در فضای رقابتی و نوآورانه آنلاین است و نقش مهمی در ایجاد ثبات و توسعه پایدار بازار ایفا می‌کند.
اتحادیه و اصناف متولی بازار آنلاین طلا
در راستای این موضوع که چه کسی باید متولی آنلاین طلا باشد، کیومرث امیریان، رئیس کمیسیون تخصصی طلا، جواهر و نقره اتاق اصناف ایران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» گفت: «درست است که در حوزه فروش آنلاین طلا، بانک مرکزی می‌تواند نظارت‌های اقتصادی و ارزی خود را انجام دهد، اما اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی و اتاق اصناف ایران به‌عنوان نهادهای متولی و قانونی این حوزه باید مسوولیت اصلی را بر عهده داشته باشند. این اتحادیه‌ها می‌توانند به‌طور مشخص به نظارت بر کسب‌وکارهای آنلاین و پلتفرم‌های مربوطه پرداخته و مجوزهای لازم برای فعالیت‌های آنلاین در این بخش را صادر کنند.»
چرا؟
1. مجوزدهی تخصصی: اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی و اتاق اصناف به‌عنوان نهادهای تخصصی و مرتبط با مشاغل مختلف، از جمله کسب‌وکارهای آنلاین و فروشگاه‌های فیزیکی طلا، صلاحیت دارند تا مجوزهای لازم را صادر کنند و نظارت بر فعالیت این پلتفرم‌ها را انجام دهند.
2. نظارت بر استانداردها و قوانین تجاری: اتاق اصناف و اتحادیه‌ها توانایی این را دارند که استانداردها و قوانین تجاری مربوط به فروش آنلاین طلا را به‌طور دقیق تنظیم و نظارت کنند. آنها می‌توانند از مشتریان در برابر تخلفات و نوسانات قیمت‌های غیرمنطقی و همچنین تقلبات احتمالی حفاظت کنند.
3. حفظ رقابت سالم و شفافیت: یکی از مهم‌ترین اهداف اتحادیه‌ها ایجاد رقابت سالم و شفافیت در بازار است. از آنجا که معاملات آنلاین طلا باید مطابق با مقررات صنفی و تجاری پیش برود، اتحادیه‌ها قادر خواهند بود تا نظارت و ارزیابی‌های لازم را برای حفظ این رقابت سالم انجام دهند
4. افزایش اعتماد عمومی: با توجه به اینکه در معاملات آنلاین طلا امکان مشاهده فیزیکی کالا وجود ندارد، یکی از عواملی که موجب جذب مشتریان می‌شود، اعتماد به پلتفرم‌های آنلاین است. اتحادیه‌ها و اتاق اصناف می‌توانند با ارائه ضمانت‌ها و اطلاعات شفاف در مورد موجودی طلا، صورت‌های مالی و فعالیت‌های تجاری پلتفرم‌ها، اعتماد عمومی را تقویت کنند.
بازار آنلاین طلا بدون دخالت مستقیم بانک مرکزی
بانک مرکزی در زمینه نظارت بر ثبات اقتصادی و بازارهای ارزی مسوول است؛ اما دخالت مستقیم بانک مرکزی در مجوزدهی یا نظارت دقیق بر پلتفرم‌های آنلاین طلا ممکن است به سردرگمی و ایجاد محدودیت‌های غیرضروری برای فعالان این حوزه منجر شود. در واقع، اتحادیه‌ها و اتاق اصناف باید به‌عنوان نهادهای صنفی مسوول این بازار باشند و قوانین مربوطه را در چارچوب منافع و نیازهای این صنعت تنظیم کنند.
سقف مسوولیت در طلای دیجیتال
به گفته امیریان، اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی و اتاق اصناف ایران باید متولی اصلی فروش آنلاین طلا باشند و مسوولیت صدور مجوزهای لازم را بر عهده بگیرند. بانک مرکزی تنها باید در حوزه نظارت بر مسائل اقتصادی و ارزی، از جمله کنترل نوسانات غیرقابل کنترل قیمت طلا و سایر موضوعات مرتبط با سیاست‌های پولی، مداخله کند. در عین حال، شفافیت، گزارش‌دهی عمومی و حفظ رقابت سالم از طریق نظارت اتحادیه‌ها و اتاق اصناف باید در اولویت قرار گیرد تا فعالان این بازار بتوانند در محیطی امن و قانونی فعالیت کنند. اجرای این رویکرد می‌تواند به رشد چشم‌گیر بازار آنلاین طلا در ایران و افزایش اعتماد عمومی به آن منجر شود.