مرتضی راوندی و خلق تاریخ اجتماعی ایران
تهران - ایرنا - مرتضی راوندی به عنوان قاضی دادگستری و نویسنده شناخته می‌شد که در عرصه پژوهش و تاریخ مکتوب ایران چنان پررنگ ظاهر شد که کارنامه ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت که حاصل سال‌ها تلاش و تحقیق ارزشمند او کتاب‌های فراوان و با ارزشی است که هر یک از آنها گنجینه‌ای برای شناخت پیشینه فرهنگی ایران محسوب می‌شود.
تاریخ ایران را همواره بر پایه اقدامات سلاطین و امیران نوشته‌اند و می‌باید کتاب‌هایی نوشته شود که موضوع آنها مردم عادی که صاحبان اصلی مملکت هستند باشد؛ اینها بخشی از گفته های مرتضی راوندی پژوهشگر و مورخ نامی معاصر و نویسنده کتاب 10 جلدی تاریخ اجتماعی ایران است؛ نویسنده ای که معتقد بود، تاریخ فقط شرح اقدامات شاهنشاهان و برگزیدگان و حکایت فتح و شکست در جنگ های کوچک و بزرگ نیست، بلکه باید به تاریخ سیاسی و اقتصادی از منظر مردم توجه داشت و می گفت: واقعیت این است که ما تاریخ ملی نداشتیم. تاریخی که نمودار زندگی مردم این مملکت باشد، وجود نداشت و تقریبا از قبل و بعد از اسلام، تاریخ بر پایه قدرت فرمانروایان و پادشاهان نوشته شده بود. لازم بود، بالاخره با تحولات ایجاد شده در دنیا، در ایران هم توجهی به وضع مردم مملکت، سوابق اجتماعی، مبارزات آنها، اصول عقاید و افکار و... بشود. در فرصت‌های مناسب اشخاص ذی‌صلاحیت اظهار نظر کنند تا تاریخ واقعی ملت ایران به رشته تحریر درآید و ضبط شود. این است که من در فرصت‌هایی که پیش می آمد، یادداشت‌هایی برداشتم و به تدریج به شکل تاریخ اجتماعی ایران درآمد.
تولد و تحصیلات
مرتضی راوندی، فرزند سید مهدی در 1292 خورشیدی در خانواده ای روحانی به دنیا آمد. تحصیلات خود را در دارالفنون آغاز کرد و در 1305 خورشیدی فارغ التحصیل آنجا شد. سال‌های 1312 تا 1315 خورشیدی در دانشکده حقوق و 1315 تا 1316 خورشیدی در دانشکده افسری مشغول به تحصیل بود.
اشتغال
راوندی در بهمن 1317 خورشیدی در کارگزینی بنگاه راه‌آهن بهداری مشغول به کار شد و یک سال بعد به عنوان دادیاری دادسرای تهران انتخاب شد و پس از آن پست‌هایی در سیستم دادگستری برعهده گرفت که یکی از آنها بازرس قضایی اداره نظارت دادسرای نظامی بود. در این دوره به گواه مراجعینش در زمره خوشنام ترین قضات دادگستری وقت قرار داشت. او همچنین مدتی در دادستانی اشتغال داشت و عضو اصلی اداری بازرسی در بازرسی کل کشور و دادیاری بود.
اشغال ایران و آغاز کار سیاسی
در شهریور 1320 خورشیدی هنگامی که ارتش متفقین وارد خاک ایران شدند، راوندی چون خیل دیگری از هم نسلانش در صفوف تحول‌خواهان به تکاپو افتاد. درست همزمان با آغاز کار مستمر سیاسی، راوندی مستنطق دادسرای نظامی تهران هم بود. وظیفه او در مقطع اشغال ایران و حکومت نظامی، تعقیب و بازجویی افراد و گروه‌هایی بود که پای از دایره الزامات حاکم فراتر می‌گذاشتند اما رواندی با آنها رفتاری منصفانه داشت. محمد حسین خسرو پناه درباره این مقطع از زندگی او می‌گوید: از جمله آنانی که در این دوره گذرشان به دادسرای نظامی و نزد راوندی افتاد، یکی محمد مسعود، مدیر روزنامه مرد امروز بود.
فعالیت در عرصه مطبوعات
راوندی در 1323 خورشیدی به اصفهان اعزام شد و علاوه بر کار سیاسی در مطبوعات اصفهان از جمله دنیای امروز قلم می زد و در 1325 خورشیدی امتیاز هفته نامه آهنگر را گرفت که از مهرماه همان سال در اصفهان منتشر شد. در این مقطع زمانی، رواندی به شغل وکالت در اصفهان مشغول بود و دفاع از دستگیرشدگان سیاسی از وظایف اصلی خودش می دانست.
زندان قصر و دفاع از ملی شدن نفت
فعالیت در عرصه سیاسی و عضویت در احزاب باعث شد تا راوندی در 1330 خورشیدی دستگیر و راهی زندان قصر شود. در این زمان، بحث روز داغ زندان، ملی شدن نفت و دولت محمد مصدق بود و راوندی در زندان آشکارا از دولت ملی دکتر مصدق و ملی شدن صنعت نفت در سراسر ایران حمایت می کرد. به گونه ای که موجب واکنش ها و موضع گیری های شدید از طرف عده ای علیه او شد. به گفته مرتضی زربخت در 1330 خورشیدی، مرتضی راوندی، محمد حسین تمدن و جواد معینی را که در یک جلسه حزبی دستگیر شده بودند به زندان قصر آوردند. در این زمان، بحث روز داغ زندان، ملی شدن نفت و دولت دکتر مصدق بود. آمدن راوندی و تمدن به بحث و بررسی دامن زد و آن را گسترده تر کرد.
تالیفات
راوندی از جوانی با همت شخصی، تصمیم به تهیه تاریخ زندگی مردم ایران، پژوهش و فیش‌برداری از منابع گوناگون داخلی و خارجی گرفت و هزاران فیش و سند تاریخی را از کتاب‌های گوناگون جمع‌آوری کرد. او پس از آزادی از زندان، ارتباط تشکیلاتی خود را با احزاب بسیار محدود کرد اما تکاپوی او در حیطه پژوهش جای آن کم کاری را گرفت که حاصل سال ها کار او در این عرصه کتاب «تاریخ اجتماعی ایران» بود؛ کتابی که نخستین جلد آن در 1340 خورشیدی منتشر شد و آخرین جلد آن در 1373 خورشیدی در سوئد و آمریکا به بازار نشر عرضه شد.
کتاب تاریخ اجتماعی ایران زندگی مردم یعنی حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فکری و هنری ایرانیان را با روشی علمی مورد تحقیق و پژوهش قرار می دهد. این اثر گرانبها یکی از مهمترین منابع در زمینه جامعه‌شناسی تاریخی به شمار می‌رود که راوندی با این کار پایه‌ای محکم و قابل ستایش در این عرصه بنیان نهاد.
راوندی، درباره این مجموعه کتاب‌ها نوشته است: با انتشار جلد دهم تاریخ اجتماعی ایران کار سنگین و دشواری را که در حدود 40 سال پیش با علاقه فراوان گردآوری و مطلب و تالیف آن را بر عهده گرفتم، پایان یافت و تاریخ اجتماعی ایران با تحمل مشکلات و موانع بسیار در 10 جلد از منابع و ماخذ گوناگون جمع‌آوری و منتشر شد. در هریک از این مجلدات، یکی از نمودها و مظاهر زندگی مردم این سرزمین بررسی و تحقیق شده است.
حسن کیائیان مدیر نشر چشمه می گوید: راوندی زمانی شروع به نوشتن تاریخ مردم این سرزمین کرد که خیلی ها همچنان بر این باور بودند که تاریخ جز شرح زندگی و جنگ های شاهان و امیران نیست و نوشتن از مردم، زندگی و مبارزات آنان، دردها و رنج هاشان و غم هایی که داشتند، کاری نبود که موجبات خرسندی هیچ دست و دل به قدرت سپرده ای را فراهم آورد و برای همین هم بود که در این 50 سال نه صدا و سیمایی به سراغش رفت و نه کسی بر سینه کوچک این مرد بزرگ مدالی نشاند.
علاوه بر این رواندی کتاب هایی همچون سیر قضا و تاریخ دادگستری در ایران و اروپا، سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا، زندگی روزمره ایرانیان در خلال روزگاران و... را به رشته تحریر درآورد.
درگذشت
سرانجام این قاضی دادگستری و تاریخ پژوه پس از عمری تلاش و کوشش در 23 شهریور 1378 خورشیدی در 86 سالگی در غربت وطنش در حالی خاموش شد که نه رسانه ها مرثیه سرایی آنچنانی برایش برپا کردند و نه آن مردمی که عمری به انگیزه بهروزی آنها قلم زد، سراغش رفتند تا اینکه در بهشت زهرا (س) در آرامگاه هنرمندان و ادبا آرام گرفت.
*س_برچسب‌ها_س*
