مستند «طیب»؛ لات یا لوطی / 28 مرداد یا 15 خرداد؟

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - هفته گذشته و در روز سه‌شنبه 11 آبان 1400 شبکه سوم سیما، مستندی درباره طیب حاج رضایی پخش کرد با عنوان فرعی «طیب». طیب حاج رضایی مشهور به طیب و نزد هواداران خود طیب خان، یکی از لات های سرشناس تهران بود که در 28 مرداد 1332 به عنوان یکی از عوامل شعبان جعفری در شعار و چماق و عربده کشی علیه نخست وزیر ملی و نمایش مبتذلی با عنوان قیام مردم در مخالفت با دولت دکتر مصدق به همراه اراذل و اوباش مشهور نقش ایفا کرد و پاداش او به پاس تاج‌بخشی عفو ملوکانه در پی بازداشتی کوتاه مدت و میان مدت و انحصار واردات موز بود و برای تولد ولیعهد سنگ تمام گذاشت اما سه سال بعد ورق برگشت و از چشم شاه افتاد. طیب درزمره لات‌های مذهبی به حساب می آمد و مرید آیت الله کاشانی بود و از سر علاقه به او بغض مصدق داشت به همین خاطر 10 سال بعد و در پی 15 خرداد 1342 که از او خواستند اعتراف کند «از آیت‌الله خمینی پول گرفته ام تا عکس او را روی بیرق ها نصب کند» زیر بار نرفت و گفت «28 مرداد از شاپور غلامرضا پول گرفتم تا جاوید شاه بگویم ولی 15 خرداد از این سید پولی نگرفتم» و نعمت الله نصیری هم که از او کینه داشت زمینه حذف او را فراهم ساخت. عنوان اصلی مستند البته «سه سال و سه روز» است چون ناظر است به نقش طیب در جشن های تولد رضا پهلوی در 9 آبان 1339 و کشاندن جمعیت و تدارک طاق نصرت در شهر تهران و می خواهد بگوید تنها سه سال و سه روز بعد او از چشم شاه افتاد و اعدام شد. فاصله البته سه سال و دو روز است ولی با این عنوان روبه رو می شویم. در ادبیات رسمی، طیب، حر انقلاب است. چون در سپاه مقابل بود و به این طرف پیوست و به شهادت رسید. در این مستند اما هیچ یک از کلمات حر، شهید و شهادت را نمی شنویم و در عوض تا دل تان بخواهد واژه لوطی بر زبان راوی (ناصر طهماسب / دوبلور) می نشیند تا جایی که اگر کسی طیب خان را نشناسد گمان برد پوریای ولی و جهان پهلوان تختی انگشت کوچکه طیب خان هم نمی شده اند و تنها محمد مهدی عبدخدایی بارها بر لات بودن و این که تاریخ مصرف او برای رژیم شاه تمام شده بود تأکید می کند. این که نسل جدید با شخصیت های واقعی تاریخی آشنا شوند خوب است و سرگرم کننده هم هست خاصه این که به بهانه آن شخصیت پاره ای وقایع تاریخی هم نقل می شود.

همچنین اشاره به تولد رضا پهلوی و نام بردن از او به عنوان «ولیعهد» مستند را باور پذیر می سازد و البته یادآوری این نکته که به پیشنهاد لات ها یا به قول راوی سران محلات، نه در خارج از کشور یا شمال شهر که در زایشگاهی در جنوب تهران به دنیا آمد و جشن و سرور هم به پا شد از مواردی است که طی این 43 سال کمتر در تلویزیون به آن پرداخته شده است. با این حال و اگرچه این مستند «واقعیت» را می گوید «تمام واقعیت» را نمی گوید و گاهی «جز واقعیت» را هم می گوید و به شکل عیان و عریان اصرار دارد، طیب را نه لات که لوطی معرفی کند و مدام او را از شعبان جعفری یا شعبان بی مخ متمایز جلوه دهد و یک شخصیت کاملا مذهبی از او ترسیم کند. ضمن توصیه به تماشای این مستند از بخش آرشیو شبکه سه در «تلویبیون» نکاتی درباره آن و نیز شخصیت طیب حاج رضایی خالی از لطف نیست: 1. اطلاق عنوان «حر» به او به خاطر آن است که نقش طیب در 28 مرداد و بعد آن، سرزنش و در 15 خرداد و پس از آن ستایش شود. این مستند اما تعبیر «کودتا» را تنها برای کودتای نافرجام 25 مرداد 1332 به کار می برد و درباره 28 مرداد می گوید: «مصدق کارکشته مغلوب می شود و شاه جوان به کشور بازمی گردد.» از حر و شهید هم خبری نیست. با توجه به لحن جانب‌دارانه مستند نسبت به آیت‌الله کاشانی تا جایی که او را یک بار در کنار آیت‌الله بروجردی مرجع مسلم تقلید می نشاند این تصور ایجاد می شود که آقای احسان ناظم بکایی در نوشتن متن بیش از هر چهره دیگر از مشاوره های فرزند مرحوم کاشانی بهره گرفته است! 2. مهم ترین راوی بعد از ناصر طهماسب که متن را می خواند بیژن حاج رضایی فرزند طیب است و جالب این که هر چند پدر صبح خیلی زود و وقتی آنان خواب وبودند به میدان می رفته و شب هم وقتی خواب بودند بازمی گشته وصدای او را هم نمی شنیده اند کلی خاطره از طیب دارد. 3. اگر حر هم در همان عاشورا راه خود را عوض نمی‌کرد و بعد ها می‌خواست این کار را انجام دهد مقبول نمی‌افتاد. از این رو کم نیستند کسانی که معتقدند طیب، در 28 مرداد هم‌دست و آدم شعبان بی مخ بوده و تن ندادن به اعتراف دروغین و اعدام پس از 15 خرداد 1342 نقش او را در کودتای 10 سال قبل نمی‌زداید.

4. عبدخدایی درست می گوید. شاه دوست نداشت یک مشت لات، تاج‌بخش او دانسته نشود و اراده کرد که جاروشان کند و 15 خرداد یک بهانه بود. درگیری طیب با امثال نصیری هم نه ناشی از تحول شگرف او که به خاطر درک نکردن شرایط تازه بود. 5. قرار است با مستند طیب به این نتیجه برسیم که او لات نبوده لوطی بوده و در 28 مرداد هم از جانب مردم نگران از روی کار آمدن توده ای ها و بی دین شدن حکونت به خیابان آمده بود. فیلم دروغ مشهور را تکرار می کند که مردم صبح زنده باد مصدق می گفتند و عصر مرده باد. در صورتی که اساسا مردم به خیابان نیامدند. لات ها بودند و اگرپری آژان قزی مردم بوده قصه دیگر است! 6. از کودکی این خاطره را از پدرم می شنیدم که شخصا دیده طیب روی صندوق عقب اتومیبل خود (همان دوج قرمز رنگ که در فیلم بارها به آن اشاره می شود) و در مقابل مدرسه ایراندخت بساط عرق خوری برپا می کرده است.

در این فیلم اما از این دست خاطرات خبری نیست و یک سره در بیان فضایل طیب خان است. ظاهرا اگرموضوع مستند زندگی یک نویسنده و روشن فکر باشد می گردند از این نقاط پیدا و بزرگ نمایی می کنند و هر بار قلم را در لجن فرو می کنند تا خدای ناخواسته ذره ای حس مثبت درنگیرد در این فقره اما مخاطب باید باور کند جنس طیب با شعبان بی مخ تومانی صنار تفاوت داشته و سراغ رضا امیرخانی رمان نویس می روند که قهرمان برخی داستان های او مانند «قیدار» و «من او» همین تیپ هستند و کشف بزرگ خود را این گونه ارایه می کند: «انحصار گرفتن یک کار کاملا طبیعی بود در دستگاه سلطنت اما شعبان این کار را نکرد. او پول بادآورده و زخمت نکشیده گرفت و لذا شعبان همیشه وابسته بوده و هیچ وقت مستقل نشد.» این یعنی انحصار واردات موز کاملا طبیعی است و اشکالی ندارد و پول بادآورده و زحمت نکشیده به حساب نمی‌آید و دیگری می‌گوید اصلا مردم نمی‌دانستند موز چیست. به عبارت دیگر نسبت طیب و موز مثل کاشف‌السلطنه و چای است! آقای امیرخانی متولد 1352 است و قطعا نه طیب را دیده و نه آن دوره را درک کرده اما همان گونه که در مستند مشخص است هم دوره های طیب و حتی شاگردان او زنده هستند و به همین سیاق کسانی که نقش او در کودتای 28 مرداد را سیاه تر از آن می دانند که 10 سال بعد به خاطر تن ندادن به اعتراف دروغ، جبران شود نیز حرف هایی دارند و شاید بهتر آن بود در کنار رمان نویس سراغ جامعه شناسان هم می رفتند تا درباره لمپن ها بگویند.

یکی از بهترین منابع در این زمینه «لومپن ها در سیاست عصر پهلوی» است به قلم «مجتبی زاده محمدی» - نشر مرکز و از 1385 تا 1398 به چاپ ششم رسید. در این کتاب به نقش طیب هم اشاره شده و علت مرگ او را چنین ذکر می کند: «در حضور آیت‌الله بهبهانی با اشاره به شاه می گوید: هر کس شتر را بالای بام برده خودش هم آن را پایین خواهد آورد - اشاره به 28 مرداد». از قول دکتر حداد عادل هم آمده «طیب، سوابق سیاسی بدی داشت و از نظر اخلاقی و شخصیتی فردی ناشایست بود اما لشکر خود را به لشکر مقابل رژیم انتقال داد با نصب عکس امام روی بیرق ها.» 7.اتهام طیب این بود که در 15 خرداد 1342 او 200هزار تومان پول گرفته تا بلوا راه بیندازد. او اما زیر بار نرفت و جان بر سر این مقاومت نهاد.

مستند می توانست همین را برجسته کند. نه این که اصرار داشته باشد لات نبود و لوطی بود هر چند همین جناب لوطی شب 28 مرداد 32 در خدمت تیمسار زاهدی در عار تلوبوده و به اذعان بیژن خان صبح به خانه می آید.

اساسا داستان طیب به خاطر همین پارادوکس جذاب می‌شود. این که 28 مرداد به نفع شاه شعار می‌داده و 7 سال بعد برای تولد پسرشاه جشن راه می‌اندازد و سه سال بعد عکس مهم‌ترین مخالف شاه را بر بیرق محرم نصب می‌کند و حاضر به اعتراف دروغ نمی‌شود و او را اعدام می‌کنند؛ لاتی بود که می خواست لوطی باشد. شاید می خواست با 15 خرداد لکه ننگ 28 مرداد را پاک کند و مستند این را نمی‌گوید. مهم‌ترین وجه دراماتیک داستان را!

مستند اما اصرار دارد مدام این را القا کند که لات نبود لوطی بود. غیر مذهبی نبود و مذهبی بود. بامزه تر از همه ذهن خیال پرداز آقای امیرخانی است که طیب را کنار امام قرار می دهد و یکی را نماینده «دین» مردم و دیگری را نماینده «جوان مردی» می داند و به همین خاطر به هم نزدیک می شوند!

هر چه اما امیرخانی می خواهد موضوع را لوطی وار و مذهبی کند عبدخدایی رک و روراست می گوید: بعد 28 مرداد شاه دیگر به لات ها نیاز نداشت و به امثال طیب که به او تاج بخشیده بودند و رفت سراغ نظامی ها و ساواک را درست کرد.

این دیدگاه دقیقا درست است و نشانی واقعی می دهد اما اصرار بر تفکیک لات از لوطی به استناد گواهی نوچه ها مستند را از استناد می اندازد و لحن آقای طهماسب هم کمکی به رفع این سوء تفاهم نمی کند. 8. پاره ای اشتباهات تاریخی هم قابل اشاره است. این که شاه در سال 39 و هنگان تولد ولیعهد 39 ساله بوده نادرست است چون 41 ساله بوده (متولد 1298) هر چند این که بدانیم قبل از کودتای سوم اسفند 1299 و در سنگلج به دنیا آمده مهم است اما این اشتباه که مصطفی پادگان (دادکان) هم با طیب همکاری داشته نادرست است و مصطفی دیوونه در 28 مرداد به خیابان نیامد و اراذل و اوباش همکار طیب که دکه و ماشین افسران را آتش می زدند لات های دیگری بودند: طاهر برادر طیب، حسین رمضان یخی، حسین برادر مهدی قصاب، مرتضی سرپلکی، ناصر یا فرهاد لحاف دوز، رضا شریان، ناصر کربلا عبدالله، اصغر اصفهانی قهوه چی. 8. اسامی عاملین «بلوای 15 خرداد» را نیز روزنامه اطلاعات، شماره 11133، سال 38، 15 تیر 1342 ذکر می کند و طیب را متهم به دریافت پول می کند و البته زیر بار نمی رود. 9. در کتاب «آزاد مرد شهید طیب حاج رضایی به روایت ساواک» به اسناد مختلفی اشاره شده اما در این مستند به آنها بها نداده اند چون اصرار دارند طیب را لوطی و مذهبی ببینند نه سیاسی. چرا؟ چون رضا امیرخانی رمان نویس این گونه می بیند. 10. در مستند مدام بر تفاوت های طیب با لات های دیگر اشاره شده از جمله این که مثل رمضان یخی و شعبان لقب نداشته و همان طیب بوده، یا پا رویپاشنه کفش نمی گذاشته یا دسمال ابریشمی را به قصد کتک کاری دست نمی گرفته که اینها همه ویژگی است و فضیلت خاصی بر آن مترتب نیست ولی جایی که بیژن خان می گوید دستمال ابریشمی را فیلمفارسی ها باب کردند نیز محل مناقشه است. چون تیزی را لای دستمال مخفی می کردند. این که چرا دو روز بعد 28 مرداد دستگیر می شود یا اتهام قتل و زندان بندرعباس چه ماجراهایی داشته موضوعات جالبی است که به کار فیلم نامه نویس بعدی می آید.