مکانیسم ماشه؛ متغیر بی‌اثر در معادله تولید و صادرات نفت ایران

خبرگزاری تسنیم، رسانه‌های غربی در مورد فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت قطع‌نامه‌های تحریمی سازمان ملل علیه ایران سر و صدای زیادی به راه انداخته‌اند و مدعی‌اند این تحریم‌ها بخش‌های مختلف زندگی مردم ایران را تحت تاثیر منفی قرار می‌دهد.

نفت مهمترین بخش اقتصاد ایران عنوان می‌شود و حدود نصف درآمدهای دولت در بودجه از محل فروش و صادرات نفت خام پیش‌بینی می‌شود.

سازمان ملل، 6 قطع‌نامه تحریمی علیه ایران وضع کرده که همه آن‌ها با اجرایی شدن برجام در ژانویه سال 2016 بلااثر شدند اما سوالی که مطرح می‌شود این است میزان تولید و صادرات نفت ایران قبل از سال 2016، یعنی در سال‌هایی که ایران تحت تحریم‌های سازمان ملل قرار داشته، چه اختلافی با میزان تولید و صادرات نفت ایران در شرایط حاضر دارد؟

صندوق بین‌المللی پول در این گزارش آماری، تولید و صادرات نفت ایران را مورد بررسی قرار داده است. ایران یک سال پیش از بلااثر شدن قطع‌نامه‌های سازمان ملل یعنی در سال 2015، بالغ بر 2 میلیون و 920 هزار بشکه در روز نفت تولید می‌کرد. تولید نفت ایران در سال 2024 نزدیک به همین حدود یعنی 3 میلیون و 27 هزار بشکه در روز بوده است. تولید نفت ایران در سال های 2011 تا 2014 نیز در کمترین حالت 2 میلیون و 7 هزار بشکه در روز بوده است. بر این اساس ایران در متن قطع‌نامه‌های تحریمی سازمان ملل تقریبا همان میزان نفتی را تولید می‌کرده که هم‌اکنون تولید می‌کند.

با اجرای برجام در سال 2016، تولید نفت ایران جهش کرد و به 3 میلیون و 675 هزار بشکه در روز و در سال 2017 به 3 میلیون و 814 هزار بشکه در روز رسید که این افزایش نه به دلیل رفع تحریم‌های سازمان ملل، بلکه در نتیجه معافیت ایران از تحریم‌های ثانویه آمریکا بوده است. شاهد این مدعا آن است که با خروج آمریکا از برجام در سال 2018، تولید نفت ایران به 3 میلیون و 282 هزار بشکه در روز و در بدترین حالت به 2 میلیون و 24 هزار بشکه در روز در سال 2020 رسید.

با اتخاذ سیاست‌های ضد تحریمی در دولت سیزدهم، تولید نفت ایران از سال 2022 رو به افزایش رفت و در سال 2024 به 3 میلیون و 27 هزار بشکه در روز رسید. صادرات نفت ایران نیز روند مشابهی داشت. بررسی میزان صادرات نفت ایران در آمارهای صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد که میزان صادرات نفت ایران با و بدون قطع‌نامه‌های سازمان ملل اختلاف مهمی نداشته است. ایران در سال 2015 و در متن تحریم‌های سازمان ملل، فقط 280 هزار بشکه کمتر از سال 2024 نفت صادر کرده و کمترین میزان صادرات نفت ایران در سال های 2011 تا 2015 بالغ بر 991 هزار بشکه در روز بوده است.

روند صادرات نفت ایران نیز با الگوی اجرای تحریم‌های ثانویه آمریکا همخوانی دارد و ارتباطی میان آن و تحریم‌های سازمان ملل مشاهده نمی‌شود. در سال 2016 با معافیت ایران از تحریم‌های ثانویه صادرات نفت ایران به یک میلیون و 775 هزار بشکه در روز جهش کرد و این رقم در سال بعد به یک میلیون و 850 هزار بشکه در روز رسید اما با خروج آمریکا از برجام، صادرات نفت ایران در سال 2018 به یک میلیون و 394 هزار بشکه در روز افت کرد و در سال 2020 به کمترین میزان یعنی 444 هزار بشکه در روز رسید.

مکانیسم ماشه متغیر معناداری نیست

با تغییر دولت، میزان صادرات نفت کشور نیز تغییر کرد و با یافتن راه‌های دور زدن تحریم‌ها، صادرات نفت ایران دوباره رو به صعود گذاشت. بر این اساس، آمار صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد که مکانیسم ماشه متغیر معناداری در بحث میزان تولید و صادرات نفت ایران نخواهد بود. چه این که در برخی سال های اجرای برجام صادرات نفت ایران حتی به کمتر از دوران تحریم های سازمان ملل رسید.

قطع‌نامه‌هایی که علیه ایران توسط شورای امنیت سازمان ملل وضع شده‌اند و قرار است با فعال شدن مکانیسم ماشه دوباره برگردند عبارت از:

«قطع‌نامه 1696 مصوب سال 2006 که از ایران می‌خواهد همه فعالیت‌های مرتبط با فرآوری و غنی‌سازی اورانیوم را معلق کند»،

«قطع‌نامه 1737 مصوب 2006 که دارایی اشخاص و نهادهای دخیل در برنامه‌های هسته‌ای و موشکی ایران را مسدود می‌کند»،

«قطع‌نامه 1747 مصوب سال 2007 که تحریم تسلیحاتی بر ایران وضع و پرداخت وام‌های بین‌المللی به ایران را محدود می‌کند»،

«قطع‌نامه 1803 مصوب سال 2008 که ممنوعیت مسافرت به خارج و مسدود شدن دارایی‌ها را توسعه می‌دهد و اجازه بازرسی از محموله‌های مشکوک به مقصد ومبدا ایران را صادر می‌کند»،

«قطع‌نامه 1835 مصوب سال 2008 که بر قطع‌نامه‌های قبلی تاکید می‌کند، بدون این که تحریم‌های جدیدی اضافه کند»

«قطع‌نامه 1929 مصوب سال 2010 که فروش تسلیحات سنگین به ایران را ممنوع می‌کند، برخی تحریم‌های بانکی بر ایران را وضع می‌کند و فعالیت‌های مرتبط با موشک‌های بالستیک حامل کلاهک هسته‌ای را ممنوع می‌کند»

در نهایت باید گفت اقتصاد در قطع‌نامه‌های تحریمی سازمان ملل جایگاه بسیار کمرنگی دارد و فقط در قطع نامه 1929 از تحریم‌های بانکی سخن گفته که این تحریم‌ها در مقایسه با تحریم‌های ثانویه آمریکا و اروپا علیه ایران اصلا به حساب نمی‌آید و ایران با وجود تحریم‌های غرب، میلیون‌ها بشکه نفت تولید و صادر کرده است.

وزارت انرژی آمریکا در گزارشی از درآمدهای نفتی اوپک به درآمد 43 میلیارد دلاری ایران از فروش نفت در سال 2024 اذعان کرده و پیش‌بینی کرده با وجود افت قیمت جهانی نفت، ایران در سال جاری نیز 34 میلیارد دلار ازمحل فروش نفت درآمد کسب کند. درآمد نفتی اوپک نیز در این سال، 95 میلیارد دلار کاهش خواهد یافت و به 455 میلیارد دلار خواهد رسید.